نقش تولید در زنجیره ارزش انرژی

هر محصولی که در اختیار انسان قرار می‌گیرد، حاصل ترکیب مشخصی از مواد اولیه، فناوری، سرمایه و انرژی است. محصولات موردنیاز بشر، علاوه بر اینکه در داخل مرزهای جغرافیایی‌شان تولید، توزیع و مصرف می‌شود در یک بازار بین‌المللی نیز مورد معامله قرار می‌گیرد و محصولات گوناگونی از گوشه و کنار دنیا به نقاط دوردست صادر می‌شود. در اقتصاد بین‌الملل این روند می‌تواند به توسعه بینجامد و سطح تولید یک کشور را نیز حفظ کند.

مرکز مطالعات زنجیره ارزش در تبیین نقش تولید به‌عنوان فرصت یا تهدید، معتقد است «مسیر پیشرفت از تولید» می‌گذرد اما نه مطابق آنچه کشورهای پیشرفته در ۱۰۰ سال گذشته پیموده‌اند.

تقسیم کار و تعیین نقش در زنجیره ارزش جهانی و به تبع آن در تجارت بین‌الملل، امری حقیقی و گریزناپذیر است، اما باید مانند کره‌جنوبی و چین با قدرت زیاد وارد زنجیره ارزش جهانی شد تا به‌طور فعالانه، نه منفعلانه به ایفای نقش پرداخت؛ از همین رو باید دانست نقشی که زنجیره ارزش جهانی به ایران می‌دهد، راهی برای تبدیل شدن به یک کشور توسعه‌یافته مانند ژاپن و آلمان نیست. از سوی دیگر چشم‌پوشی از نقش‌آفرینی در زنجیره ارزش جهانی به حذف ایران از اقتصاد جهانی و ورشکستگی بنگاه‌های داخلی خواهد انجامید.

بنابراین ایران باید با استفاده از نقش فعلی خود که برمبنای دسترسی به انرژی ارزان و خوراک‌های هیدروکربوری و در نتیجه تولید محصولات اولیه نظیر متانول، اوره، آمونیاک و پلی‌اتیلن است، بازوهای دیگر تولید یعنی فناوری و سرمایه را تقویت کند تا مانند کشورهای پیشرفته، قادر به ارائه خدمات فنی-مهندسی، تولید مواد پیشرفته و سرمایه‌گذاری‌های عظیم باشد.

بر همین منوال باید با بکارگیری فرصت‌های خام‌فروشی و افزایش سهم بازار در مقاصد صادراتی مواد اولیه، توان لازم برای کسب دانش و فناوری و تامین سرمایه را افزایش داد، این در حالی است که امروز کشور در حال عبور از بحران‌های سیاسی و اقتصادی است و در این مسیر باید به مقوله حکمرانی مطلوب بر اقتصاد توجه ویژه داشت.

تا زمانی که دولت نتواند با طراحی قواعد هوشمندانه، منافع سه ضلع اصلی اقتصاد یعنی بنگاه، خانواده و دولت را همراستا کند، نمی‌توان شاهد توسعه پایدار در کشور بود. درحال‌حاضر ایران و بسیاری از کشورهای خاورمیانه منابع هیدروکربوری را با کمترین فرآوری، صادر و کشورهایی از جمله چین، نقش توسعه‌دهندگان حداکثری زنجیره ارزش را ایفا می‌کنند. امید است در آینده نزدیک ایران بتواند با نگاهی واقع‌بینانه به نقاط قوت و ضعف و همچنین فرصت‌ها و تهدیدهای محیطی، نقش پررنگی در زنجیره ارزش انرژی به‌ویژه نفت و گاز ایفا کند.

براساس گزارش مرکز مطالعات زنجیره ارزش نیز کشورهای اروپایی و امریکا در ۵۰ سال گذشته به سمتی حرکت کرده‌اند که مالکان سرمایه و فناوری باشند؛ از همین روست که توسعه صنایع میان‌دست و پایین‌دست زنجیره ارزش نفت و گاز در خاورمیانه و شرق آسیا متکی به سرمایه و فناوری اروپایی و امریکایی است. در این مدت امریکا با توسعه منابع شیل توانسته به ذخایر هیدروکربوری ارزشمندی دست یابد. همین موضوع سبب شده در صنایع نفت و گاز اروپا نیز دارای جایگاه ویژه شود و به‌دنبال از بین بردن قدرت رقبای آسیایی خود در تجارت مواد شیمیایی باشد. کلام پایانی اینکه در مجموع صنعت پتروشیمی به‌عنوان یکی از پیشران‌های رشد اقتصادی سرمایه‌گذاری‌های عظیمی را به خود اختصاص داده است.

به‌طور کلی باید گفت سرمایه‌گذاری سالانه در صنعت پتروشیمی به‌طور مستمر در حال رشد است و سال گذشته میلادی (۲۰۱۹) بیش از ۲۲ میلیارد دلار برای تاسیس واحدهای جدید پتروشیمی سرمایه‌گذاری شده که نیمی از آن در کشور چین بوده است. نکته قابل‌توجه در این بین کاهش سرمایه‌گذاری در صنعت پتروشیمی منطقه خاورمیانه است، این در حالی است‌ که سرمایه‌گذاری برای ساخت و ارتقای پالایشگاه در ۵ سال گذشته روند صعودی داشته و به بیش از ۵۰ میلیارد دلار در سال رسیده است.

بیش از ۷۵ درصد سرمایه‌گذاری برای ساخت و ارتقای پالایشگاه‌ها به‌دلیل ظرفیت ارزش افزوده اقتصادی در آسیا انجام شده که نیمی از آن نیز متعلق به چین است. قاره آسیا حدود نیمی از ظرفیت پالایشی دنیا را در اختیار دارد اما به‌دلیل قرار داشتن در میانه مسیر توسعه، بیش از ۸۰ درصد پالایشگاه‌های در حال ساخت دنیا در آسیا هستند. سهم چین در پروژه‌های در حال ساخت پالایشی دنیا ۳۵ درصد و سهم خاورمیانه ۳۰ درصد است. این موضوع سبب خواهد شد رفته‌رفته قاره آسیا بیش از نصف ظرفیت پالایشی دنیا را به‌خاطر ضریب افزایشی بازدهی آن متعلق به خود کند. حال باید دید علاوه بر این موارد شیوع کرونا چه تاثیری بر بازیگران اصلی حوزه انرژی در سال‌های آینده خواهد داشت.