صفر تا صد درباره هوشمندسازی یارانه آرد و نان | دولت نان را گران می کند؟

آرد فروشی و خروج آرد یارانه ای از نانوایی ها و فروش آن در بازار آزاد از دغدغه های مهم رسانه ها و مسئولان در سال های اخیر بوده است به طوری که سامانه هوشمندسازی یارانه آرد و نان اعلام کرد که تنها در ۳۰ ماه این طرح تنها جلوی ۷۵ همت رانت و تخلف موجود در این بخش گرفته شده و این اقدامات ادامه دارد.

اما با اجرای هوشمندسازی یارانه آرد و نان آیا تمام تخلفات و رانت موجود در عرضه آرد یارانه ای در کشور رفع شده است در پاسخ باید اشاره داشت که جواب منفی است و متاسفانه کماکان تخلفات متعددی مانند گران فروش نان در نانوایی ها و دریافت آرد یارانه ای در ازای آن، و خروج غیر قانونی آرد در کشور وجود دارد.

باید توجه داشت از بین رفتن رانت آرد به مذاق بسیاری نیز خوش نیامده است زیرا سفره ای که برای آنها بوده است بسته شده یا حداقل شرایط بهرهمندی از این رانت دشوار شده است

برای این منظور محمد رسول نظافتی مدیر اجرایی طرح هوشمندسازی یارانه آرد و نان کشور مصاحبه ای انجام داد تا به ابعاد این سامانه پرداخته شود.مشروح این مصاحبه در ذیل مطلب آمده است.

سوال: این روزها انتقادات به طرح هوشمندسازی یارانه آرد و نان توسط سیاسیون در دولت چهاردهم مطرح می شود شما که مجری این طرح هستید چه نظری و پاسخی به این انتقادات دارید و این سامانه چه خدماتی برای کشور داشته است؟

 طرح هوشمندسازی یارانه آرد و نان طی ۳۰ ماه که از اجرای آن گذشته(از ابتدای ۱۴۰۱ تا پایان شهریور ۱۴۰۳) در مجموع باعث جلوگیری از هدررفت ۴ میلیون و ۱۲۰ هزار تن آرد در کشور شد و نیاز دولت به منابع مالی برای تامین ارد یارانه ای را ۷۵ هزار میلیارد تومان کاهش داد. 

در سال‌های قبل از اجرای  طرح هوشمندسازی یارانه آرد و نان، روند مصرف آرد در کشور به طور معمولا رشد سه درصدی داشت؛ ضمن اینکه در سال ۱۴۰۱ ورود اتباع به کشور افزایش یافت و در نتیجه مصرف نان در کشور بیشتر شد. همچنین یارانه آرد برای فعالان صنف و صنعت حذف و قیمت آرد صنف و صنعت آزاد شد؛  از طرفی نرخ نهاده‌های خوراک دام و طیور افزایش چشمگیری یافت.

این اتفاقات عملا هم موجب افزایش مصرف نان و هم افزایش انگیزه برای انحراف در استفاده از آرد یارانه ای در کشور شد اما اجرای طرح هوشمندسازی یارانه آرد و نان و ایجاد شفافیت در زنجیره تولید نان موجب شد نه تنها میزان مصرف آرد یارانه ای افزایش پیدا نکند بلکه با جلوگیری از هدررفت، مصرف ۴ میلیون و ۱۲۰ هزار تن کاهش یافت؛ بدون اینکه هیچ محدودیتی در مصرف نان مصرف ایجاد شود.

مصرف آرد یارانه ای در خبازی‌ها در سال ۱۴۰۰ معادل ۸ میلیون و ۵۵۰ هزار تن بود که در سال‌های بعد از اجرای طرح هوشمندسازی یارانه آرد و نان نه تنها طبق روند هر ساله افزایش نیافته بلکه به ۸ میلیون و ۱۰۰ هزار تن کاهش یافته است.

این هم نکته مهمی است که عرض کنم که از سال ۱۴۰۱ تا به امروز ۳ هزار نانوایی یارانه‌ای جدید نیز در کشور ایجاد  و به این سامانه وصل شده اند. اما سرجمع مصرف ارد یارانه ای کاهش یافته است.

که این نشان می دهد طرح هوشمندسازی یارانه ارد و نان بعنوان یک زیرساخت داده محور، با ایجاد شفافیت در زنجیره آرد و نان شد، توانسته جلوی خروج آرد یارانه ای از زنجیره تولید نان را بگیرد.

سوال: سامانه هوشمندسازی یارانه آرد و نان ۲۵ همت را دور ریخته است؟

از ابتدای سال ۱۴۰۱ چون دولت سیزدهم اقدام به حذف ارز ترجیحی گرفت و این اقدام منجر به افزایش قیمت برخی اقلام مصرفی مردم شد، با نظر رییس جمهور وقت، شهید ایت الله رییسی قرار شد که قیمت نان برخلاف رویه سالهای قبل که متناسب با تورم افزایش می یافت، افزایش نیابد و ثابت بماند. ولی چون هزینه های واحدهای نانوایی افزایش یافته بود، دولت تصمیم گرفت این هزینه را برای نانوایان جبران کند تا قیمت نان برای مردم ثابت بماند. بنابراین مقرر شد هر ماه مبلغی بعنوان کمک هزینه دولت به نانوایان پرداخت شود.

۴۰ درصد کمک هزینه پخت نان در هر شب به نانوایان پرداخت می‌شود که مجموع این یارانه پرداختی تا به امروز ۲۵ همت بوده است.

این ۲۵ همت ربطی به سامانه هوشمندسازی ندارد و در واقع خلط مبحث صورت گرفته است. سامانه هوشمندسازی یارانه ارد و نان، در واقع زیرساخت توزیع این کمک هزینه است. طبیعتا اگر دولت همین امروز تصمیم تازه ای درباره این کمک هزینه بگیرد، قابل اجرا خواهد بود و به سامانه و طرح هوشمندسازی اسیبی وارد نمی شود.

سوال: طرح هوشمندسازی یارانه آرد و نان در چند نانوایی در کشور اجرا شده است؟

این طرح در تمام نانوایی‌های سنتی در کشور که آرد یارانه ای نوع یک یا دو دریافت می کنند اجرا شده است و اکنون تخصیص آرد یارانه ای به آنها بر اساس طرح هوشمندسازی یارانه آرد و نان و براساس عملکرد آنهاست.

دقت داشته باشیم که نانوایی های با ارد یارانه ای نوع دو، نانوایی هایی هستند که در دولت نهم قیمت ارد یارانه ای آنها ازاد شد و به نانوایی های ازادپز معروف شدند. اما در سالهای بعد چون قیمت ارد انها متناسب با افزایش قیمت گندم، افزایش پیدا نکرد و ثابت ماند، در واقع مجددا به نانوایی هایی یارانه ای تبدیل شدند و در سطح سیاست گذاری به آنها، نانوایی های با ارد یارانه ای نوع دو می گویند. اما خودشان با همان بیان دولت نهم می گویند ما ازادپز هستیم در حالی که ازادپز واقعی نیستند و ارد شان یارانه ای است و رنگ کیسه ارد انها زرد است.

اما آزادپزهای واقعی که آرد را با نرخ ازاد واقعی دریافت می‌کنند، تعدادشان کمتر از ۵ درصد کل نانوایی‌های کشور است. و رنگ کیسه اردشان آبی است.

سوال: نانوایان زیادی می‌گویند که سهمیه آرد ما قطع شد یا سهمیه ما کم شد دلیل این امر چیست؟

برخی نانوایان روی کارتخوانهای هوشمند تراکنش های غیر واقعی ثبت می‌کنند تا آرد یارانه ای و کمک هزینه بیشتری دریافت کنند، اما با توجه به اینکه سامانه هوشمند است و تراکنش های غیر واقعی را با الگوریتم‌هایی که دارد تشخیص می‌دهد، تراکنش های غیر واقعی را کنار می‌گذارد و در نتیجه دسترسی این دسته از واحدهای نانوایی به آرد یارانه‌ای کاهش می‌یابد. در واقع هر واحد نانوایی در هر دوره، به هر میزان که در دوره قبل نان پخته و به مردم فروخته باشد، بعلاوه چند درصد بیشتر، در دوره جدید آرد یارانه‌ای دریافت می‌کند.

سوال: در طرح هوشمندسازی یارانه آرد و نان، نانوایان متخلف جریمه هم می‌شوند یا تنها سهمیه آرد و کمک هزینه شان کاهش می‌یابد؟

دقت داشته باشیم که سامانه چیزی را «کاهش» نمی دهد. بلکه خود واحد نانوایی است که با عملکرد درست خود و عرضه نان به مردم، یا با ثبت تراکنش‌های غیرواقعی، میزان دسترسی خود به آرد یارانه ای در دوره بعدی را تعیین می‌کند. پس اگر دسترسی یک واحد نانوایی به آرد یارانه ای نسبت به دوره قبل کاهش می یابد، ناشی از عملکرد خود اوست. چه بسا بسیاری از واحدهای نانوایی هستند که در هر دوره دریافت آرد، تمام آرد یارانه ای را با عملکرد درست خود تبدیل به نان کرده و به مردم عرضه می کنند، طی این ۳۰ ماه که از اجرای طرح گذشته، دسترسی شان به آرد یارانه ای افزایش یافته است. چون همانطور که اشاره کردم، منطق سامانه این است که هر چقدر ارد را تبدیل به نان کرده و به مردم عرضه کرده باشند، برای دوره بعد، به همان میزان بعلاوه چند درصد بیشتر ، ارد یارانه ای دریافت می کنند.

اما در پاسخ به سوال شما باید عرض کنم که طبق مصوبات قانونی، انچه سامانه هوشمندسازی یارانه آرد و نان می تواند (و اجازه دارد) که در قبال تخلفات نانوایی ها انجام دهد، تخصیص ارد یارانه ای و کمک هزینه متناسب با عملکرد است. و برخوردهای تعزیری مثل جریمه و پلمب و ... طبق قانون در حیطه اختیارات و وظایف دستگاههای نظارتی است.

سوال: شما گزارش تخلفات سو استفاده از آرد یارانه را در اختیار دستگاه های نظارتی و تعزیراتی قرار می‌دهید؟

ما برای تمام سطوح نظارتی در تمام استانهای کشور دسترسی به داده های سامانه را ایجاد کرده ایم. و آنها می توانند داده های سامانه و کارنامه هر یک از واحدهای نانوایی استان خود را مشاهده کنند. در این کارنامه مشخص است که هر واحد نانوایی آرد یاران های دریافتی را چگونه مصرف کرده است، پرتکرارترین تخلفات او چه بوده است.

سوال: نانوایی‌های زیادی مشاهده می شود که یک نان را دو برابر قیمت به فروش می رسانند و  علاوه بر تخلف گرانی فروشی، به دنبال دریافت دو برابر آرد یارانه‌ای هستند آنها را چطور شناسایی می‌کنید؟

سامانه هوشمندسازی یارانه آرد و نان بر اساس الگوریتم های هوشمندی که دارد این تخلفات را شناسایی می‌کند و مابه‌ازای چنین تراکنش های غیرواقعی، آرد یارانه‌ ای و کمک هزینه‌ اختصاص نمی‌یابد.

سوال: برای جلوگیری از تخلف خروج آرد یارانه ای نانوایی‌ها(فروش خارج از شبکه) چه کارهایی انجام داده اید؟

کار اصلی و بزرگی که طرح هوشمندسازی یارانه ارد و نان انجام داد این بود که زیرساختی ایجاد کرد تا داده های مربوط به تولید نان، تولید و ثبت شود. و تولید و ثبت این داده ها منجر به ایجاد شفافیت در چرخه تولید نان شد . و مشخص شد که هر واحد نانوایی، از آرد یارانه ای که در هر دوره دریافت می کند، چقدر را صرف پخت نان و عرضه آن به مردم می کند و چه میزان از چرخه تولید نان خارج می شود. همین شفافیت مانع خروج آرد یارانه ای از چرخه تولید نان شد و موجب گردید قیمت آرد در بازار آزاد دو برابر شود. چرا که دیگر امکانی برای عرضه ارد یارانه ای در بازار آزاد وجود نداشت و همین، موجب کاهش عرضه آرد به بازار ازاد و افزایش قیمت در این بازار شد.  که این به معنی تاثیرگذار بودن طرح هوشمندسازی یارانه آرد و نان است و نشان می دهد که انجام این تخلف سخت شده است.

همانطور که در ابتدای مصاحبه هم اشاره کردم، واحدهای نانوایی قبل از اجرای طرح، در هر دوره یک میزان ثابت آرد یارانه ای دریافت می کردند، و هیچ نظارت و رصدی صورت نمی گرفت که مشخص شود چه میزان از این آرد یارانه ای به نان تبدیل شده و به مردم عرضه می شود. اما با اجرای طرح هوشمندسازی، هر واحد نانوایی در هر دوره، به میزانی که در دوره قبل نان پخت کرده و به مردم عرضه کرده باشد، به علاوه چند درصد بیشتر، آرد یارانه ای دریافت می کند. یعنی دسترسی به ارد یارانه ای متناسب با عملکرد دوره قبل است.

البته از ابتدای اجرای طرح هوشمندسازی یارانه آرد و نان در مقابل تراکنش های غیر واقعی و عملکرد  نادرست نانوایی‌ها کمی اغماض صورت گرفت و فرصت داده شد تا عملکرد خود را اصلاح کنند اما به تدریجی این اغماض ها کاهش یافت.

سوال: از این سامانه چه درآمدی دارید و هزینه ها چگونه تامین می شود؟

زیرساخت سامانه هوشمندسازی یارانه آرد و نان براساسی کارمزد بانکی مرسوم تراکنش های بانکی است. و بابت تجهیز واحدهای نانوایی به کارتخوان های هوشمند و فعالسازی و نگهداری آنها هزینه ای از نانوایان دریافت نشده است.

سوال: آیا سامانه هوشمندسازی یارانه آرد و نان در دولت جدید ادامه می یابد و نظر دولت به ادامه این طرح است؟

طرح هوشمندسازی یک «ابزار» و یک «زیرساخت داده ای» است و معمولا دولت‌ها ابزار و زیرساخت داده ای خود را از بین نمی‌برند. و از این ابزار و زیرساخت داده ای برای سیاست گذاری استفاده می کنند. اکنون روزانه ۱۲ میلیون تراکنش خرید نان ثبت می‌شود که به سیاست گذار امکان می دهد در صورتی که بخواهد، سیاست گذاری دقیق تر و موثرتری در حوزه نان انجام دهد.  طرح سامانه هوشمندسازی یارانه آرد و نان در واقع در چرخه تولید نان شفاف سازی کرده است.