اوپک به آخر راه رسیده است؟

تا پیش از کشف واکسن کرونا بازار با اطمینان بیشتری به احتمال تمدید توافق کاهش تولید اوپک پلاس در سطح ۷.۶ میلیون بشکه در روز می‌اندیشید؛ اما حالا کشف واکسن و بهبود چشم‌انداز تقاضا با کاهش شدت همه‌گیری کرونا از یک سو و فشار برخی از کشورها برای افزایش تولید از سوی دیگر، شرایط اجلاس ۱۸۰ اوپک و نشست دوازدهم اوپک پلاس را متفاوت کرده است.

تجار و فعالان بازار جهانی نفت خام منتظر نتیجه نشست‌های هفته جاری وزرای کشورهای عضو اوپک پلاس هستند. نشست‌هایی که به نوعی از امروز شروع شده و تا روز یک دسامبر (سه‌شنبه) ادامه خواهد داشت. بیشتر تحلیلگران انتظار دارند روز سه‌شنبه نتیجه این دیدارها که از طریق وبینار برگزار می‌شود، تمدید ۳ ماهه توافق در سطح کنونی باشد.

اما یکی از مواردی که کمتر مشخص است سهمیه کشورهاست. اینکه آیا سه ماه دیگر همه کشورها درصد سهمیه یکسانی از کاهش تولید دارند یا اینکه تغییراتی برای سهمیه برخی از کشورها ایجاد خواهد شد تا به توافق دست یابند و جلسه بدون نتیجه به پایان نرسد. چراکه الان سه دسته تولیدکننده در توافق کاهش تولید حاضر هستند. دسته اول، گروهی که تقاضای ادامه کاهش تولید در سطح کنونی را دارند، دسته دوم، کشورهایی که معتقدند در چشم‌انداز مثبت تقاضا نیازی به این حجم از کاهش تولید نیست و ادامه این روند منجر به قدرت گرفتن مجدد تولید نفت شیل امریکا به‌عنوان یک نفت گران و شکل‌گیری مازاد عرضه می‌شود. دسته سوم نیز کشورهایی هستند که معتقدند باید از بازار حمایت شود اما به‌دلیل شرایط خاص خود نمی‌توانند در توافق کاهش تولید حضور داشته باشند.

دردسرهای این هفته اوپک

برای رسیدن به یک توافق و جلوگیری از ریزش قیمت‌ها در بازار‌های جهانی رضایت هر سه گروه یادشده شرط است. الان لیبی به‌عنوان یک عضو معاف از کاهش تولید، یکی از کشورهایی است که قاطعانه گفته است «تا زمانی که به نقطه‌ای نرسد که بتواند به‌طور مستمر ۱.۷۵ میلیون بشکه نفت تولید کند، برای کاهش عرضه نفت به بازار همکاری نخواهد کرد.» مقامات این کشور اخیراً در گفت‌وگو با رویترز به این نکته اشاره کرده بودند.

از دیگر موارد مطرح می‌توان به نیجریه اشاره کرد که تقریباً مانند روسیه از میعانات گازی (یک نوع نفت خام سبک‌تر که غالباً با سایر گریدهای نفت مخلوط می‌شود) در صادرات خود بهره می‌برد اما در محاسبات به آن هیچ اشاره‌ای نمی‌شود. این کشور حدود ۲۰۰ هزار بشکه تا ۴۰۰ هزار بشکه در روز میعانات گازی تولید می‌کند که در هیچ بخش از محاسبات نمی‌آید. همچنین روسیه بین ۷۰۰ هزار تا ۸۰۰ هزار بشکه در روز تولید میعانات گازی دارد و این نیز در سهمیه روسیه به‌عنوان یک متحد غیرعضو در اوپک دیده نشده است.

امارات متحده عربی کشور دیگری است که ممکن است اوپک را دچار سردرد کند. مقامات این کشور از پایبندی به توافق می‌گویند اما در مقابل اظهاراتی دارند که نشان می‌دهد ممکن است از عضویت و سهمیه فعلی خود در اوپک ناراضی باشند. عراق نیز از دیگر اعضایی است که به‌دنبال افزایش پمپاز نفت به بازار و کسب درآمدهای نفتی برای تأمین هزینه‌های خود است.

اکنون بازارهای جهانی نفت خام در تعطیلات پایان هفته قرار دارند اما این مسائل روی روند قیمت نفت خام در هفته آتی کاری بسیار تأثیرگذار خواهد بود و با توجه به اینکه یک ماه از سال ۲۰۲۰ بیشتر نمانده است؛ اجلاس ۱۸۰ اوپک می‌تواند تا حدودی روی روند قیمت‌ها در آغاز سال ۲۰۲۱ نیز مؤثر باشد. قیمت هر بشکه نفت خام حالا در محدوده ۴۸ دلار است و برای رسیدن به این قله، نفت در سال ۲۰۲۰ مسیر سختی را طی کرده است.

افت قیمت‌ها در ۲۰۲۰ اقتصاد تمام کشورهای نفتی را تحت تأثیر قرار داد. در این میان کشورهای تولید‌کننده عمده نفت از جمله عربستان و روسیه و تولیدکننده نفت غیرمتعارف مانند امریکا و کانادا، شرایط دشوارتری را داشته‌اند. شاید بتوان گفت که در میان ۲۳ کشور حاضر در توافق کاهش تولید اوپک پلاس، کمترین آسیب از کاهش تقاضا در نتیجه شیوع ویروس کرونا و افت قیمت نفت مربوط به ایران و به سبب تحریم بوده است.

آیا اوپک به پایان خود نزدیک است؟

بارها گفته شده است که اوپک دیگر کارکرد ابتدایی خود را ندارد و آن هدفی را که در بدو تأسیس دنبال می‌کرد - به سبب افزایش عرضه نفت خام به بازار و خروج عرضه از حالت انحصاری - دیگر قابل دستیابی نیست. اما اوپک در ۶۰ سالگی خود با بحران همه‌گیری کووید۱۹ مواجه شد و نشان داد که هنوز حیات آن برای بازار نفت می‌تواند مفید باشد.

سایت فارین پالیسی با اشاره به ۶۰ سالگی اوپک در ماه سپتامبر ۲۰۲۰، می‌نویسد: «درحالی که قدرت این سازمان و اثرگذاری آن بر قیمت‌های نفت در طول فعالیتش رو به زوال و کاهش رفته است، اما هرگز کرونا وجود آن را زیر سؤال نبرد. پس از تردیدهای اولیه و محاسبات اشتباه از ماه آوریل، اوپک با اکراه نقش تثبیت‌کننده بازار را برای نجات صنعت نفت که نزدیک به سقوط بود، بازی کرد.»

اما در این مقاله فارین پالیسی، نویسنده ادامه این روند را به نفع حیات اوپک نمی‌بیند و می‌نویسد: «با نگاهی به دنیای انرژی که بسیار رقابت پذیرتر از گذشته است، به نظر می‌رسد که اوپک باید جاه طلبی‌های خود را در زمینه الیگاپالیستیک (انحصار چند فروشنده) کنار بگذارد و عمدتاً به‌عنوان بالادست فعالیت کند و این یعنی تکامل.»

نویسنده به سال‌های ۱۹۶۰ تا ۱۹۸۰ میلادی و تلاش مصرف‌کنندگان برای کاهش نفوذ تولیدکنندگان در سال‌های ۱۹۸۰ تا ۲۰۰۰ میلادی اشاره می‌کند و می‌نویسد: «در دهه اول ۲۰۰۰ میلادی اگر چینِ تشنه نفت نبود، اوپک با کاهش قیمت نفت به مشکلات بزرگتر برخورد می‌کرد. با رشد تقاضای چین، در سال ۲۰۰۸ قیمت نفت به بشکه‌ای ۱۵۰ دلار نزدیک شد و تا سال ۲۰۱۴، اوپک به نوعی ناظر منفعل بازار بود و فقط یک تلاش کوچک در زمان رکود بزرگ انجام داد.

 اما با آغاز انقلاب شیل در ایالات متحده در سال ۲۰۱۴، اوپک بار دیگر شاهد از بین رفتن قدرت الیگاپالیستیک خود بود. بین سال‌های ۲۰۱۴ تا اوایل سال ۲۰۱۶، قیمت نفت از ۱۱۰ دلار در هر بشکه به ۲۹ دلار کاهش یافت. اوپک که نیازمند دلارهای نفتی بود، دوباره به تکاپو افتاد و این بار با روسیه و چند کشور دیگر اتحادی را به‌نام اوپک پلاس شکل داد تا بتواند تهدید‌ها را کاهش دهد. اما شکنندگی اتحاد اوپک پلاس در بحران بیماری کرونا نمایان شد. روسیه برخلاف عربستان معتقد است که این اتحاد همیشگی نباید باشد و موقتی به آن نگاه می‌کند.»

نویسنده این گزارش در بخشی دیگر عامل اختلافات اوپک پلاس و عدم توافق در اجلاس قبلی را همین نگاه روس‌ها می‌داند که البته به خاطر شرایط خاص تقاضا با اعمال محدودیت‌های کرونایی در جهان و پر شدن حتی مخارن ذخیره سازی، پس از یک بحران شدید عرضه و افت قیمت‌ها و رقم خوردن جنگ قیمتی از سوی عربستان، کنار گذاشته شد. نتیجه هم توافق تاریخی ماه آوریل اوپک پلاس مبنی بر کاهش پلکانی ۹.۷ میلیون بشکه در روز از تولید اعضا (تقریباً ۱۰ درصد از تولید جهانی) بود.

تاکنون اوپک پلاس نزدیک به ۱۰۰ درصد پایبندی به توافق داشته و این توافق در پله دوم خود یعنی کاهش ۷.۶ میلیون بشکه در روز قرار دارد؛ توافقی که قیمت‌ها را نسبتاً ثابت نگه داشته است. اما با رشد قیمت‌ها مجدد به این شرایط می‌رسیم که اوپک پلاس در موقعیت تعیین کف قیمت است و این تولید‌کنندگان شیل ایالات متحده هستند که سقف قیمت را تعیین می‌کنند.

فارین پالیسی در بخش دیگری از گزارش خود به اهمیت الگو‌برداری از دوران بیماری کرونا می‌پردازد و با اشاره به دوره‌گذار سوخت‌های فسیلی به سمت انرژی‌های تجدیدپذیر، یک پیشنهاد به اوپک می‌دهد که می‌تواند از همین هفته کار روی آن آغاز شود؛ این پیشنهاد فارین پالیسی به اوپک است: «اوپک حتی در ساختار اوپک پلاس نباید فقط یک تثبیت‌کننده بازار در بحران‌های حاد باشند.

امریکا، چین و اروپا در حال حرکت به سمت انرژی‌های نو هستند و از این‌رو پس از بحران همه‌گیری نیز تقاضای جهانی رو به کاهش خواهد بود و این درحالی است که اوپک پلاس همچنان یک اتحاد شکننده است. اعضای آن اغلب رقبای ژئوپلیتیک هستند؛ اما در چنین شرایطی می‌توان از تجربه همه‌گیری به‌عنوان فرصتی خاص استفاده کرد تا آغاز جدیدی برای سازمان رقم بخورد. اگر اوپک پلاس کارت‌های خود را درست بازی کند، می‌تواند در نهایت تبدیل به مجلسی ارزشمند برای تبادل اطلاعات مهم و به اشتراک‌گذاری بهترین روش‌ها در میان کشورهای عضو شود تا اقتصاد آنها از وابستگی به درآمد حاصل از صادرات نفت خام رها شود و خود را به‌عنوان بازیگران اصلی در اقتصادهای سبز کنند.»

چندی پیش مهدی عسلی، مدیرکل پیشین امور اوپک و روابط با مجامع انرژی وزارت نفت و کارشناس بازار نفت نیز به این مسئله اشاره کرده بود و گفته بود: «اوپک باید پژوهش‌های خود را افزایش دهد و بر ابداع‌ها و ابتکارهای مرتبط با توسعه فناوری‌های سوخت‌های فسیلی کم‌کربن، فناوری‌های حبس، ذخیره و استفاده از دی‌اکسید کربن متمرکز شود. این الزام در فعالیت تک تک اعضا از جمله ایران نیز صادق است.»