افـسـار بـازار در دست کیست؟

 با این حال تاریخ‌سازی نرخ دلار همچنان ادامه دارد و نسخه‌ ارزپاشی بانک مرکزی هم نتوانسته جلوی ورود نرخ دلار به کانال ۳۹ هزار تومان را بگیرد. برخی از کارشناسان معتقدند بر اثر شرایط تورمی حاکم بر اقتصاد کشور نرخ دلار در جایگاه درست و نقطه تعادلی خود ایستاده است. بعد از 2 هفته متوالی رکوردزنی نرخ دلار رئیس کل بانک مرکزی عوامل این افزایش را مسائلی از جمله افزایش انتظارات تورمی، تقویت ایندکس جهانی دلار و جو ناشی از ناآرامی‌ها دانست، اما در بیان راهکار کنترل نرخ ارز به جمله «باید تعدیل شود» بسنده کرد. وی که سکاندار مهم‌ترین نهاد کنترل نرخ ارز است تاکنون هیچ برنامه عملیاتی برای جلوگیری از افزایش نرخ ارز ارائه نکرده و تنها اقدام او در جهت کنترل نرخ ارز انتصاب یکی از هم‌دوره‌‌ای‌های تحصیلش در سمت معاون ارزی بانک مرکزی است. صمت در این گزارش به بررسی راهکارهای پیش پای دولت برای کنترل نرخ ارز از نگاه کارشناسان پرداخته است.

مجموع عوامل داخلی و خارجی

برخی تحلیلگران ارزی در کنار عوامل یادشده افزایش نرخ دلار را ناشی از حضور چشم‌بادامی‌ها در عربستان و امارات و صدور دو بیانیه درباره ایران، جایگزینی نفت ایران با روسیه در بازارها، توقف مذاکرات برجام، کسری بودجه دولت، افت صادرات پتروشیمی به‌دلیل قطعی گاز، افزایش تقاضا برای خرید ارز در روزهای پایانی سال ۲۰۲۲، افزایش نرخ تورم، رشد پایه پولی و... می‌دانند. البته در چند روز گذشته نرخ دلار در سلیمانیه و هرات هم جهش قابل‌توجهی را ثبت کرد که همین امر موجب شد بازیگران ارزی تهران هم بدون ترس در موقعیت خرید قرار بگیرند.  از سوی دیگر گفته می‌شود نرخ حواله درهم آرایش صعودی به خود گرفته و به یک مرز حساس رسیده است. مجموع این عوامل باعث شده سطح انتظارات قیمتی برای اسکناس امریکایی در تهران افزایش یابد.  در شرایط فعلی فعالان بازار معتقدند تا زمانی که دولت سطح انتظارات را کنترل نکند در واقع اقدامات نهاد سیاست‌گذار از جمله تزریق ارز در حکم مُسکنی برای کاهش التهاب نرخ دلار عمل خواهد کرد؛ این در حالی است که رئیس کل بانک مرکزی در یک برنامه تلویزیونی گفت علت افزایش نرخ دلار افزایش نرخ بهره در بیش از ۹۰ کشور دنیا، نوسانات فصلی و ناآرامی‌های اخیر در کشور بوده است. آن طور که صالح‌آبادی گفته افزایش نرخ در بازار آزاد ارز واقعی نیست و حتما تعدیل خواهد شد و بازارساز برای آن برنامه دارد.

سایه سنگین سیاست بر اقتصاد بازار

آلبرت بغزیان، اقتصاددان و استاد دانشگاه در تشریح راهکار‌های موجود برای جلوگیری از افزایش نرخ دلار به صمت گفت: یکی از موضوعاتی که در اقتصاد ایران به اثبات رسیده این است که نرخ ارز وابسته به شرایط سیاسی است و در بسیاری از موارد، آنچه به افزایش نرخ ارز یا تلاطم در این بازار منجر می‌شود، عواملی بیرون از بازار و اقتصاد است. وی افزود: تغییرات نرخ ارز ناشی از عوامل مختلف است و در هر دوره‌ای هم یکی از این عوامل پررنگ شده است. به‌عنوان‌مثال در یک برهه ‌زمانی نرخ نفت پایین آمده و درآمد ارزی کم شده است؛ بنابراین برای مردمی که برای خرید هجوم آورده‌اند، ارزی موجود نبوده که ارائه شود، به همین دلیل نرخ بالا رفته است. در برهه‌ای دیگر کسری بودجه عامل مهم افزایش نرخ ارز شده و گاهی نیز عوامل بین‌المللی عامل اصلی این امر بوده است.

جبران کسری بودجه با دلار

این اقتصاددان در بیان علت کنونی افزایش نرخ دلار گفت: به‌نظر می‌رسد دولت با کسری بودجه مواجه است و سعی کرده با افزایش نرخ ارز، کسری را تامین کند، اما بعدا آن را پایین می‌آورد؛ به‌نحوی‌که گویی نه خانی آمده و نه خانی رفته است؛ بنابراین در هر دوره‌ای باید دلیل مربوط به آن دوره تبیین شود، زیرا دلایل افزایش نرخ دلار برای همه مقاطع زمانی یکسان نیست.  وی در پاسخ به اینکه در این یکی دو هفته اخیر چه اتفاقی رخ ‌داده که دلار حدود ۲۵ درصد افزایش نرخ داشته، گفت: همه دلایل ذکرشده دخیل است، اما مسئله‌ای ایجاد نشده که بخواهد در طول ۲ هفته نرخ دلار را ۲۵ درصد افزایش دهد؛ جز خواست بازارساز، زیرا اگر علت افزایش فعلی نرخ ارز، محدودیت‌ّ‌های ناشی از تحریم است که موضوع تحریم پیش از این نیز مطرح بوده و جدید نیست یا اگر موضوع نرخ نفت است که الان بالاست؛ بنابراین هیچ یک از این عوامل نمی‌تواند عامل اصلی باشد و تنها عاملی را که می‌توان برای افزایش یک‌باره نرخ دلار متصور شد خواست ارادی بانک مرکزی است. وی با اشاره به اینکه بازار توافقی زیر نظر بانک مرکزی اداره می‌شود، گفت: افزایش نرخ ارز در بازار توافقی نشانگر پیشی گرفتن تقاضا بر عرضه است که فقط بازارساز می‌تواند در روند کنترل آن دخالت کند؛ بنابراین وقتی قیمت‌ها بی‌محابا افزایش می‌یابد یعنی بانک مرکزی با این افزایش موافق است.

نقش ارز در تصمیم‌گیری‌ها

این استاد دانشگاه با تاکید بر اینکه نرخ ارز در اقتصاد ایران به یک دماسنج تبدیل ‌شده گفت: بسیاری از افراد جامعه صرف‌نظر از اینکه کارشان به ارز گره ‌خورده یا نه، تصمیمات خود را با توجه به وضعیت نرخ ارز می‌گیرند. هرچند نرخ کالاهایی مانند طلا یا حتی خودرو نیز به‌نوعی وضعیت اقتصاد را نشان می‌دهد، اما در نهایت تمام تحلیل‌ها به سمت نرخ دلار می‌رود.

وی در پاسخ به این پرسش که نحوه مدیریت بازار ارز و آنچه که در بانک مرکزی انجام می‌شود، چگونه می‌تواند جلوی افزایش نرخ دلار را بگیرد، بیان کرد: هر واکنشی ازسوی بانک مرکزی حامل یک سیگنال خاص به بازار ارز است؛ از همین رو وقتی بانک مرکزی معاون ارزی را تغییر می‌دهد به‌دنبال فرستادن یک سیگنال مشخص به بازار است. در واقع پس از تحولاتی که در ماه‌های گذشته به‌وجود آمده بود، به‌نظر می‌رسید از بین رئیس کل بانک مرکزی یا معاون ارزی او، یک نفر باید تغییر کند. بغزیان در ادامه افزود: سیاست‌هایی که در معاونت ارزی نهایی می‌شود، می‌تواند به عاملی برای تلاطم‌های ارزی تبدیل شود. شاید محدودیت منابع ارزی بانک مرکزی در کیفیت مدیریت این بازار موثر باشد اما از سوی دیگر سیاستی که معاون سابق ارزی بانک مرکزی داشت، بعضا چه با سیاست‌های کلان و چه همکاری با فعالان اقتصادی ناهماهنگی‌هایی ایجاد می‌کرد که خود عاملی برای افزایش نرخ ارز بوده است.

ثبات، شفافیت می‌خواهد

وی با تاکید بر نقش شفافیت عملکرد بانک مرکزی در بازار‌سازی تصریح کرد: تا زمانی که تصمیمات کلان اقتصادی پشت درهای بسته و دور از مشورت با اقتصاددانان گرفته می‌شود، این‌گونه جهش‌ها در نرخ ارز طبیعی است؛ بنابراین بانک مرکزی باید برای کنترل نرخ ارز شفافیت در عملکرد را سرلوحه کار خود قرار دهد. این استاد دانشگاه ادامه داد: بانک مرکزی بازار را ناامن کرد، به این امید که نرخ ارز پایین می‌آید اما چنین اتفاقی نیفتاد؛ پس از آنجایی که بانک مرکزی خود عامل گرانی دلار است، مشکل جهش نرخ نیز باید از درون بانک مرکزی حل شود، زیرا مردم کوچه و بازار و تقاضای آنها برای خرید دلار نمی‌توانند منجر به چنین جهش قیمتی شوند. وی با اشاره به اینکه راه کنترل نرخ ارز از درون بانک مرکزی می‌گذرد، گفت: ساکنان ساختمان شیشه‌ای میرداماد باید باتوجه به الزامات بازار ارز در آن نقش‌آفرینی کنند، نه اینکه بنا به مصالح دست به تغییر نرخ ارز بزنند.

درآمدهای نفتی را از بودجه جدا کنید

علی سعدوندی، اقتصاددان و استاددانشگاه درباره راهکار‌های موجود برای جلوی از افزایش نرخ دلار به صمت گفت: جهش نرخ دلار نتیجه سوءمدیریت دولت است و اگر این روند ادامه داشته باشد، سرنوشت خوبی در انتظار کشور نیست.

وی با اشاره به صحبت‌های رئیس بانک مرکزی درباره وضعیت ذخایر ارزی گفت: در شرایطی که وضعیت ذخایر ارزی کشور مطلوب باشد، افزایش نرخ ارز منطقی نیست؛ بنابراین می‌توان نتیجه گرفت که اوضاع ذخایر ارزی کشور خلاف آنچه که ادعا می‌شود بسامان نیست.

این استاد دانشگاه افزود: بهترین راهکار برای کنترل نرخ ارز جدایی بودجه از درآمدهای نفتی است، زیرا زمانی که درآمدهای نفتی در حسابی مانند صندوق توسعه ملی ذخیره‌سازی شود، دولت دیگر این امکان را ندارد که در مواقع لزوم اقدام به ارزپاشی کند و هر آنچه که دولت‌های قبلی درآمد داشتند را برای آرام‌سازی بازار به آن تزریق کند.

مهار تورم و نقدینگی

سعدوندی در ادامه به ارائه راهکار برای کاهش نرخ ارز پرداخت و گفت: دولت برای کنترل این شرایط باید رشد نقدینگی را کنترل کند. برای جلوگیری از رشد نقدینگی باید معوقات بانکی کاهش پیدا کند؛ روند وام‌دهی اصلاح شود؛ سیاست‌گذاری پولی اجرا شود؛ بانک مرکزی مستقل شود و همه اینها در حالی است که نه‌تنها برای این موارد برنامه‌ریزی نشده، بلکه حرفی هم برای این اصلاحات به میان نیامده است.

وی با بیان اینکه مردم نسبت به شرایط آگاه‌ هستند و قبلا هم در این وضعیت بوده و می‌دانند که باید در شرایط تورمی سرمایه‌شان را به کالا و خدمات تبدیل کنند، اظهار کرد: رویه تبدیل پول به کالا یا خدمات باعث شده پول ملی به پول داغ تبدیل شود. دولت باید جلوی این افت ارزش را بگیرد؛ بنابراین تنها راهکار دولت برای پیشگیری از ایجاد پول داغ کنترل تورم است، اما متاسفانه فعلا دولت اراده، عزم، دانش و تجربه لازم را در این زمینه ندارد.

این اقتصاددان با اشاره به اعمال تحریم‌ها علیه ایران گفت: تحریم‌ می‌تواند مانع مراوده ایران با سایر کشورها باشد. ارتباط ما با دنیا بسیار ضعیف است و به منابع ارزی‌مان دسترسی نداریم. همین موضوع تاثیرات مخربی بر اقتصاد دارد، اما نمی‌توان منکر این شد که سوءمدیریت داخلی هم به شرایط بد دامن زده‌ است. وقتی نرخ ارز بالا می‌رود و دستور داده می‌شود معاون رئیس کل برکنار شود، نشان می‌دهد تصمیم‌گیرندگان هیچ آشنایی با این بازار‌ها ندارند و در توهم به‌سر می‌برند. متاسفانه در ساختار بانک مرکزی این تفکر وجود دارد که با تغییر یک شخص بازار ارز به ثبات خواهد رسید.

سخن پایانی

به‌اعتقاد کارشناسان عوامل بلند و کوتاه‌مدت در افزایش نرخ دلار تاثیرگذار بوده است. از رشد نقدینگی، کسری بودجه، پایین بودن رشد اقتصادی و سطح بهره‌وری، حکمرانی بداقتصادی در 2 دهه گذشته گرفته تا سایر عوامل بلندمدت و البته اخبار منفی داخلی و خارجی در کوتاه‌مدت بر افزایش نرخ ارز تاثیر گذاشته است؛ بنابراین مجموع این عوامل چشم‌انداز اقتصاد را نامطمئن کرده و این نااطمینانی تاثیر خود را در بازار ارز نمایان می‌کند. بانک مرکزی به‌عنوان سکاندار کنترل بازار ارز باید بتواند با ابزارهایی که در اختیار دارد جلوی جهش‌های گاه‌وبیگاه نرخ ارز را بگیرد تا در سایه آن نااطمینانی از اقتصاد هم خارج شود، اما هنوز این نهاد به‌عنوان زمامدار نرخ ارز هیچ اقدام موثری در جهت کنترل نرخ ارز شاخص انجام نداده و به‌نظر می‌رسد برنامه‌ای هم برای آن ندارد.