بازار ایران بورس محور است یا بانک محور؟

یکی از دغدغه‌های اصلی در کشور طی سال‌های اخیر حجم بالای پروژه های عمرانی نیمه تمام است که سال‌هاست به دلیل نبود منابع مالی به صورت راکد مانده و یا با سرعت بسیار کمی در حال پیشرفت هستند. بخش عمده ای از این پروژه ها توسط دولت به عنوان سرمایه گذار اصلی اجرا شده اند.

امیرتقی خان تجریشی، رئیس هیات مدیره شرکت بورس اوراق بهادار تهران با بیان اینکه چالش‌های موجود در زمینه بهبود فضای بازار سرمایه و پول، انواع روش های تامین مالی برای بودجه‌ریزی عملیاتی، توسعه ابزارها و نهادهای مالی به خصوص رشد تأمین سرمایه ها، رونق تولید و پروژه های عمرانی تأمین مالی از طریق بازار سرمایه را می‌توان در کوتاه‌مدت و بلند مدت حل کرد، گفت: بازار پول یکی از مهمترین راه‌های تأمین مالی پروژه ها در کشور است و به صورت تاریخی در ایران ۹۰ درصد تأمین مالی کشور از طریق بازار پول و اعطای تسهیلات بانکی به پروژه ها انجام می پذیرد. به عبارت دیگر اقتصاد ایران با توجه به سابقه طولانی تر بانک نسبت به بورس در ایران ، بانک محور است‌در حالی که این رقم در کشورهای توسعه یافته بین ۱۰ تا ۱۵ درصد است.

این اقتصاددان مالی با ارائه توضیحاتی در خصوص روش های تامین مالی در پروژه ها گفت: با تلاش‌هایی که انجام شد و با توسعه ابزارها و نهادهای مالی به خصوص رشد تأمین ‌سرمایه‌ها در کنار صندوق های سرمایه گذاری دردهه اخیر، تعدادی از پروژه ها و شرکت‌های بزرگ توانسته اند از این طریق تأمین مالی طرح ها و همچنین سرمایه در گردش خود را انجام دهند. شاید روزهای اول توسعه ابزارها تنها اوراق مشارکت بورسی مورد توجه بود اما امروز ما با انواع اوراق مبتنی بر عقود اسلامی مانند صکوک اجاره، مرابحه، استصناع، وکالت، خرید دین، جعاله و... روبرو هستیم که می ‌تواند بخشی از مشکلات طرحها و شرکتها را حل کند. البته متأسفانه برخی اوراق مانند جعاله که میتواند مشکل گشای طرحهای دولتی باشد تاکنون مورد توجه و اقبال قرار نگرفته است. اما به صورت اصولی راه حل اصلی رونق تولید و پروژه های عمرانی تأمین مالی از طریق بازار سرمایه است. بازار سرمایه ظرفیتی است که همچنان بخش زیادی از آن خالی است و فضای جذب سرمایه در این بازار موجود است.

وی افزود: در دو سال گذشته نقش بازار سرمایه پررنگ تر شد. بازاری که مهمترین ویژگی آن عدم مداخلات بود ، طی دو سال گذشته به محل جبران کسری بودجه تبدیل شد. شیوع پاندمی کرونا و افزایش هزینه‌های جاری کشور و نیازهای حمایتی مشاغل ناشی از تعطیلی کسب و کارها علیرغم کاهش درامدهای نفتی، کشور را با مشکلات عدیده و کسری شدید بودجه مواجه نمود. یک راهکار برای این جبران این کسری افزایش حجم نقدینگی و چاپ پول و فروش اوراق بدهی و سهام شرکتهای در بازار سرمایه بود. راهکارهایی که تنها می تواند به تعویق بحران منجر شود.

نکته دیگر اینکه نقدینگی در انتهای سال ۹۹ به رقم قابل توجه ۳۴۷۵ هزار میلیارد تومان رسید. علاوه براین آمارها نشان می دهد که علاوه براین افزایش ترکیب نقدینگی تغییرکرده و سهم پول(بخش سیال نقدینگی) که در سال ۹۶ کمتر از ۱۲درصد بود در انتهای سال ۹۹ به ۲۰.۵ درصد رسید و طبیعتا این نقدینگی سیال همچون موج خروشانی است که در صورت عدم کنترل وارد هربازاری که شود ایجاد مشکل می کند.

در واقع گرچه تأمین مالی در بازار سرمایه در سال ۹۸ و ۹۹ افزایش قابل توجه یافت لیکن بخش قابل توجهی از این تأمین مالی صرف پروژه های عمرانی و طرحهای توسعه ای نگردید و صرف هزینه های جاری گردید. از طرفی به دلیل شرایط خاص بازار اعتماد در بین آحاد جامعه نسبت به بازار سرمایه کاهش یافت و این بازار نتوانست از سهامداران جدید به خوبی حمایت کند و این افراد طی ماههای اخیر بخش عمدهای از نقدینگی که به بازار سرمایه وارد کرده بودند خارج نمودند و بخشی از آن نیز به دلیل افت ارزش بازار از بین رفت. در نهایت استفاده از نقدینگی ارزشمندی که می‌توانست در بخش تولید و بازار اولیه منجر به رونق و رشد اقتصادی گردد، میسر نگردید.

تجریشی ادامه داد: بر این اساس همانطور که پیشتر نیز بیان شد در حال حاضر کشور با دو مشکل اساسی مواجه است: یک: حجم نقدینگی بسیار در دست مردم ودو: پروژه های عمرانی نیمه تمام که نیازمند تأمین مالی هستند. حل این دو مشکل میتواند بحران تورم، اشتغال و تولید را در کشور مرتفع نماید. تنها بازاری که امکان جذب این نقدینگی بدون ایجاد حباب قیمتی دارد بازار سرمایه می باشد. در واقع بازار سرمایه محل تلاقی سرمایه (نقدینگی در دست مردم) و تولید است. لذا گرچه بازار سرمایه در اتفاقات اخیر مورد انتقاد قرار گرفت و اعتماد سرمایه گذاران نیز کم شده است اما همچنان بهترین مسیر جهت رفع این بحران است و مسیر رونق بخشی به تولید و توسعه اقتصادی کشور نهایتا از بازار سرمایه عبور میکند. لذا باید ابزار و روشهای جدید تأمین مالی در بازار سرمایه مدنظر قرار گیرد. بدین منظور طی سال گذشته مدلی به نام شرکت سهامی عام پروژه در بازار سرمایه تعریف شد.

در این خصوص خوشبختانه تجربه‌ای مشابه در زمینه تأمین مالی پروژه ها از طریق دارایی یا Equity Base وجود دارد که ما در در مجموعه آرمان آتی در سالهای گذشته برای اولین بار توانستیم اساسنامه و دستور العمل های صندوق پروژه یا Project Fund را به تصویب و تأیید سازمان بورس اوراق بهادار رسانده و طرح و توسعه یکی از پروژه های نیروگاهی شرکت مپنا را تأمین مالی نمائیم که تجربه جدید و بسیار خوبی بود اما یکی از مشکلات آن بحث مالیات بود.

وی ادامه داد، در خصوص شرکتهای سهامی عام پروژه که مشابهت زیادی با صندوق های پروژه دارد باید گفت در حقیقت نسل بعدی صندوق های پروژه است که مشکلات آن از جمله مسائل مالیاتی آن حل شده و نهایتا با پیگیری های وزارت امور اقتصاد و دارایی و معاونت طرح و برنامه وزارت صمت به نتیجه رسید. در حقیقت این رویکرد هم مزایای بانک را دارد که کف سود را تضمین می‌کند و هم اینکه سهام پروژه به فرد منتقل می‌شود، از جنس دارایی است و برخلاف سپرده بانکی در برابر تورم کاهش نمییابد. در واقع شرکت پروژه یک شرکت سهامی عام و با مکانیزم پذیره نویسی عمومی و به منظور تکمیل و بهره برداری از پروژه های اقتصادی کلان که دارای توجیه اقتصادی هستند تشکیل میشود. سرمایه این شرکت حداقل هزار میلیارد تومان بوده و مؤسسین ۵۰ درصد از سرمایه شرکت را به صورت نقدی و غیرنقدی تعهد می‌کنند. در واقع این شرکتها برای پروژه های با مبالغ سرمایه زیاد و از طریق تجمیع سرمایه خرد مد نظر قرار میگیرند. آورده نقد حداکثر ۳۰ درصد سرمایه شرکت مشتمل بر پروژه و ملحقات آن و دارایی نقدشونده مانند اوراق با درآمدثابت و سهام شرکتهای پذیرفته می باشد و دارایی نقد شونده باید در طول اجرای پروژه منحصرا صرف تأمین مالی پروژه گردد. موضوع فعالیت مؤسسین در راستای شرکت پروژه بوده و الزام دارد تا زمان پروژه در شرکت حضور داشته باشند.

تأمین مالی از این طریق می تواند مزایای زیادی برای سرمایه گذاران داشته باشد. در این روش سرمایه گذاران حتی افراد با تحمل ریسک پایین نیز میتوانند در پروژهای سودده اقتصادی مشارکت نموده و ضمن کسب حد اقل سود، از مزایای رشد سرمایه گذاری و ارزش افزوده و منافع آتی آن نیز بهره مند گردند. همچنین برخلاف سرمایه گذاری در بانک و مشارکت غیرمستقیم در پروژه ها در این روش سرمایه گذاران میتوانند مستقیماً بر روند اجرای پروژهها نظارت داشته و حتی اعمال نظر نمایند و برخلاف بانک که فیلتر نظارتی محدود دارد، شرکت ها در بازار با نظارت چند لایه زیر ذره بین تحلیلگران و سرمایه گذاران، نهادهای نظارتی و کنترلی میباشند و امکان خطا و اشتباه کاهش مییابد. در واقع این شرکتها با تلفیق مزایای اوراق بدهی، بانک و سهام فرصتی برای همه افراد جامعه ایجاد نموده که در این شرکتها سرمایه‌گذاری کنند.

وی در خاتمه گفت: در سطح کلان نیز کمک به ایجاد بستر مناسب جهت شکلگیری شرکتهای سهامی عام پروژه منجر به بازی برد-برد برای دولت و مردم میگردد. در واقع دراین شرکتها هم دولت میتواند بدون وابستگی به منابع نفتی و منابع دولتی طرحهای عمرانی خود را پیش ببرد و هم پسانداز و نقدینگی مردم به سمت بخش مولد اقتصاد هدایت خواهد شد که منجر به اشتغال‌زایی برای مناطق مختلف کشور خواهد شد. نکته حائز اهمیت در این طرح، نقش واقعی این شرکتها در جهت شکلگیری اقتصاد مقاومتی است زیرا که در این شرکتها طرحها با تکیه برمنابع داخلی و مردمی است و نیاز کشور به نفت، استقراض از بانکهای خارجی و وابستگی به سرمایهگذاران خارجی مرتفع خواهد شد.