ثروت‌های پنهان شهری

 باوجود این اهمیت، بسیاری از بناهای ارزشمند در ایران به‌دلیل بی‌توجهی و نبود تخصص در مدیریت و حفاظت آنها، طی سال‌ها از بین رفته‌اند. کارشناسان معتقدند یکی از مشکلات مهم ایران، نبود مدیران تخصصی است. نه‌تنها در عرصه حفاظت از میراث فرهنگی، بلکه در تمامی بخش‌های اقتصادی، سیاسی و فرهنگی، نبود روح تخصص‌گرایی معضلات جدی را برای مردم به‌همراه داشته است، اما در بخش آثار باستانی، این نوع مدیریت‌ها باعث از بین رفتن تاریخ یک ملت شده و مشخص نیست چه زمانی به‌کار گماردن مدیران بی‌تخصص در تخصصی‌ترین جایگاه‌های مملکتی دست بر می‌داریم. نبود هماهنگی میان دستگاه‌های دولتی مرتبط با امر حفاظت از آثار تاریخی، اتخاذ تصمیمات نامناسب و تاکید بر نوسازی بافت‌هایی با قدمت تاریخی برای مصارف روزمره شهری، مهم‌ترین ایرادات فعلی به‌شمار می‌روند. صمت با فرانه صنیعی، کارشناس معماری درباره مشکلات فعلی مدیریت و حفاظت از میراث فرهنگی به گفت‌وگو پرداخته است.

ایران در رتبه نهم یونسکو

میراث جهانی در ایران شامل ۲۶ مورد از مکان‌های تاریخی، فرهنگی و طبیعی است که در میراث جهانی به‌ثبت رسیده‌اند. این فهرست شامل ۲۴ مورد از میراث فرهنگی و ۲ اثر میراث طبیعی است. میراث جهانی نام پیمان‌نامه‌ای بین‌المللی است که در تاریخ ۱۶ نوامبر سال ۱۹۷۲ به تصویب کنفرانس عمومی یونسکو رسید. برپایه این کنوانسیون، کشورهای عضو یونسکو، می‌توانند آثار تاریخی، طبیعی و فرهنگی کشور خود را نامزد ثبت به‌عنوان میراث جهانی کنند. حفاظت از این آثار پس از ثبت در عین باقی ماندن در حیطه حاکمیت کشور مربوط، برعهده تمام کشورهای عضو خواهد بود. ایران 3 سال پس از تصویب کنفرانس عمومی یونسکو در تاریخ چهارشنبه، ۲۶ فوریه سال ۱۹۷۵ به این پیمان‌نامه پیوست. 3 اثر چغازنبیل، تخت‌جمشید و میدان نقش جهان نخستین مکان‌هایی بودند که در ایران به فهرست میراث جهانی افزوده شدند. پس از آن، تخت سلیمان و مجموعه ارگ بم و  پاسارگاد در یونسکو به ثبت جهانی رسید. روند ثبت آثار مهم ایران در سال‌های بعد ادامه پیدا کرد و گنبد سلطانیه و بیستون به‌عنوان هفتمین و هشتمین اثر از ایران در یونسکو ثبت جهانی شدند. مجموعه ‌آثار رهبانی ارامنه ایران شامل 4کلیسای تادئوس مقدس، سن استپانوس، زُر زُر و کلیسای چوپان، سازه‌های آبی شوشتر، بازار تبریز، آرامگاه شیخ صفی‌الدین اردبیلی، مجموعه باغ‌های ایرانی شامل ۹ باغ پاسارگاد، باغ ارم، چهل‌ستون، باغ فین، عباس‌آباد، باغ شاهزاده، اکبریه، دولت‌آباد و پهلوان‌پور، مسجد جامع اصفهان و برج گنبد قابوس و مجموعه فرهنگی ـ تاریخی کاخ گلستان، منظر فرهنگی روستای میمند، محوطه باستانی شوش آثار ایرانی بودند که تا سال ۲۰۱۶ میلادی به‌عنوان میراث فرهنگی جهانی ثبت شدند. دشت لوت و 11 رشته قنات که از قدیمی‌ترین و عجیب‌ترین سیستم‌های آبرسانی جهان و شاهکار معماری و مهندسی ایرانی به‌شمار می‌روند، در سال ۲۰۱۶ به ثبت جهانی در یونسکو رسیدند. با ثبت شهر تاریخی یزد، چشم‌انداز باستان‌شناسی ساسانی منطقه فارس، جنگل‌های هیرکانی، راه‌آهن سراسری ایران و اورامان تا سال ۱۴۰۰ ایران با ۲۶ اثر ملموس فرهنگی، تاریخی و طبیعی در فهرست جهانی یونسکو در رتبه نهم جهان قرار گرفت.

ایران به‌دلیل دارا بودن تاریخ و فرهنگ ریشه‌دار، یکی از کشورهای غنی از آثار باستانی به‌شمار می‌رود. به‌عنوان سوال نخست، شرایط فعلی میراث فرهنگی ایران از نظر معرفی به جهان را چطور ارزیابی می‌کنید؟

یکی از مهم‌ترین راهکارهایی که نه‌تنها در ایران بلکه در بسیاری از کشورها، در راستای افزایش آگاهی عمومی و حفاظت از میراث فرهنگی انجام می‌شود، ثبت آثار به‌عنوان میراث فرهنگی است. در حال ‌حاضر 2 نوع ثبت برای آثار باستانی و میراث فرهنگی وجود دارد؛ ثبت ملی و دیگری ثبت جهانی. تا به امروز در ایران بیش از ۳۷ هزار اثر و در سطح جهانی نیز ۲۶ اثر به‌عنوان میراث فرهنگی به ایران شناسایی و به‌ثبت رسیده است. شاید در نگاه نخست ارقام عنوان‌شده، اعداد بزرگی به نظر برسند، اما برای کشوری مانند ایران، تعداد بناها و آثار به‌ثبت رسیده بسیار کم است. در حال‌ حاضر بالغ بر ۲ میلیون اثر به‌عنوان میراث فرهنگی و تاریخی در ایران شناسایی شده که در صف انتظار به ثبت ملی رسیدن و دریافت شناسنامه از سازمان میراث فرهنگی و گردشگری هستند. بسیاری از بناها، بافت‌ها و حتی خرده‌فرهنگ‌هایی در ایران وجود دارند که به‌درستی شناسایی نشده‌اند و با نگاهی دقیق می‌توانیم از این فرصت‌های فرهنگی و تاریخی، بهترین و بیشترین استفاده را داشته باشیم. برای ثبت جهانی آثار نیز هر ساله نشستی در یونسکو برگزار شده و برای ثبت میراث فرهنگی ـ جهانی تصمیم گرفته می‌شود. ایران هر ساله در این نشست شرکت کرده و جزو کشورهایی است که تعداد آثار ثبت جهانی شده بالایی دارد. ایران هر سال با دست پر در نشست یونسکو حاضر شده و از نظر میراث فرهنگی که ارزش ملی و جهانی داشته باشد، دست پری داریم. باوجود تمام این اتفاقات، هنوز تلاش‌ها متناسب با ظرفیت‌ها و ظرفیت‌های تاریخی موجود نبوده و می‌توان اقدامات بهتری را در این زمینه انجام داد.

در صحبت‌های خود به ظرفیت‌های تاریخی ایران اشاره کردید. به‌نظر شما کم‌کاری در بحث شناخت و حفاظت از این آثار چه پیامدهایی می‌تواند برای کشور داشته باشد؟

میراث فرهنگی تنها منحصر به بناهای تاریخی نشده و شامل موارد طبیعی و حتی خرده‌فرهنگ‌های جاری نیز می‌شود. به‌عنوان مثال، فرآیندهای ساخت ظروف سفالی و قدیمی و یا فرهنگ‌های آیینی نیز جزو میراث یک کشور هستند که باید نگاه درستی نسبت به تبلیغ، اشاعه و حفظ آنها داشت. در ایران غیر از موارد عنوان‌شده، حتی منابع محیط‌زیستی متعددی امکان به ثبت رسیدن جهانی را دارد و تا به امروز، 2 اثر طبیعی دشت لوت و جنگل‌های هیرکانی به ثبت جهانی در یونسکو رسیده‌اند. نبود نگاه صحیح به این امکانات و ظرفیت‌ها، نه‌تنها منجر به از بین رفتن آنها می‌شود، بلکه فرصت را برای سوءاستفاده سایر کشورها فراهم می‌کند.

برای مثال، چند سال پیش امارات تلاش داشت تا بادگیرهای خود در صحراهای دوبی را به‌عنوان یک میراث فرهنگی به ثبت جهانی در یونسکو برساند، هرچند با دخالت ایران و ارائه اسناد و مدارک دال بر قدمت بالای بادگیرهای پیشرفته و منحصر به فرد در یزد، تلاش امارات به‌سرانجام نرسید، اما به‌طورکلی این نوع اتفاقات را می‌توان حاصل کم‌کاری و نبود دید درست به ثروت‌ّهای فرهنگی و تاریخی دانست.

به‌عنوان مثالی دیگر، می‌توان به بنای گنبد سلطانیه در زنجان اشاره کرد؛ این بنا لقب بزرگ‌ترین گنبد آجری جهان را به خود اختصاص داده و از معماری منحصر به‌فردی در جهان برخوردار است، اما تلاش‌های انجام‌شده نه‌تنها برای این بنا بلکه برای بسیاری از آثار تاریخی، به‌قدری محدود و کمرنگ بوده که بسیاری از مردم ایران حتی از وجود چنین مکان‌هایی در داخل کشور بی‌اطلاع هستند.

 تخریب آثار به‌دلیل بی‌توجهی و نبود حفاظت‌های مناسب از آنها، از دست رفتن فرصت‌های گردشگری و معرفی واقعی ایران به مردم داخلی و خارجی از جمله مهم‌ترین پیامدهای نبود نگاه عمیق و کارشناسی نسبت به میراث فرهنگی است.

مهم‌ترین مشکلاتی که در راه حفاظت از میراث فرهنگی و آثار باستانی وجود دارند، کدامند؟

نه‌فقط در فرهنگ و طبیعت، بلکه در معماری ایرانی شگفتی‌های زیادی وجود دارد، اما متاسفانه چالش‌های زیادی در راستای ثبت، حفظ و معرفی آنها به عموم وجود دارد. یکی از این مشکلات، همکاری نکردن و نبود هماهنگی میان نهادهای مختلف دولتی با یکدیگر است؛ این ناهماهنگی و سنگ‌اندازی‌های دولتی در امور شهری بیشتر است و به‌کرات شاهد آن هستیم. برای اجرایی کردن تغییر و تحولات هر بنایی که در محدوده شهری واقع شده باشد، سازمان‌های مختلف و متعددی مانند شهرداری، سازمان آب، گاز و... دخیل هستند و سازمان میراث فرهنگی نمی‌تواند به‌تنهایی تصمیم‌گیری کند.

به‌عنوان مثال سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی شهری اگر قصد داشته باشد تا مکانی را از افراد تحویل گرفته، مرمت کرده و آن را به‌عنوان موزه یا در قالب‌های مختلف بهره‌برداری کند، باید با تمامی سازمان‌های درگیر در امور شهری هماهنگ کند و در این میان، بیشتر شاهد ناهماهنگی‌های جدی هستیم، چرا که در این میان ممکن است شهرداری اجازه ورود سازمان میراث فرهنگی را ندهد و به بهانه نوسازی بافت فرسوده منطقه، هدف‌های دیگری را برنامه‌ریزی کرده باشد. مشکلات و چالش‌های موجود میان ادارات دولتی از مهم‌ترین موانع حفاظت از آثاری است که در سطح شهر وجود دارند. در حال ‌حاضر بخش زیادی از آثار فرهنگی و تاریخی مربوط به ادوار مختلف در سطح شهرهای مختلف وجود دارند و نسبت به آنها کمترین توجه را داریم. بناهای مهم تاریخی تنها در مکان‌های شناخته‌شده در اطراف شهرها وجود ندارند و باید نگاهی دقیق‌تر نسبت به ظرفیت‌های پنهان در شهرها داشته باشیم. متاسفانه نبود رویکرد صحیح نسبت به بناها و ظرفیت‌های تاریخی شهری، باعث شده تا ادارات میراث فرهنگی استان‌ها نتوانند عملکرد مناسبی برای حفظ و ارائه آثار و میراث فرهنگی داخل شهرها داشته باشند.

در میان سخنان خود به اهمیت بافت‌های قدیمی در سطح شهری اشاره کردید. وجود این آگاهی در میان عموم مردم، تا چه اندازه می‌تواند در بهبود شرایط تاثیرگذار باشد؟

زمانی که مردم دریابند، بافت‌های قدیمی و سنتی، بخش مهمی از تاریخ و فرهنگ کشور را بر دوش دارند، به‌طبع رویکرد متفاوتی نسبت به آن خواهند داشت، اما نبود این دیدگاه میان مردم، یکی از مشکلاتی است که باعث شده سازمان میراث فرهنگی نتواند از بناهای مهم قدیمی حفاظت کند. بخش‌های زیادی از بناهای تاریخی در دل شهرها، مالک شخصی دارند و طی نسل‌ها به فرزندان امروزی آنها رسیده‌اند. بسیاری از افراد، تمایلی ندارند تا خانه‌ها و ملک‌های مهم تاریخی را تحویل اداره میراث فرهنگی دهند و ترجیح آنها این است که استفاده شخصی از املاک‌شان داشته باشند.

 یکی از اقدامات مهم سازمان میراث فرهنگی استان‌ها، شناسایی ملک‌های ارزنده تاریخی و خرید آنها است. سازمان‌ها وظیفه دارند تا در راستای حفظ این بناها تلاش کنند و برای بازدید در اختیار عموم قرار دهند، اما در بسیاری از موارد، مالکان شخصی، علاقه‌ای به فروش خانه‌های خود به سازمان میراث فرهنگی ندارند و همین امر چالشی جدی را در بحث میراث فرهنگی شهری ایجاد کرده است.

از سویی دیگر، تلاش برای نوسازی بافت فرسوده شهرها، از دیگر مسائلی است که باعث شده مهم‌ترین املاک از نظر جنبه‌های معماری و تاریخی را از دست بدهیم. بیشتر مالکان در دهه‌های گذشته تمایل به تخریب و ساختمان‌سازی داشته و این اقدامات در نهایت ضمن از بین بردن بخش مهمی از تاریخ معماری هر شهر، باعث از دست رفتن جذابیت‌های بالقوه گردشگری شده است.

بسیاری از کارشناسان معماری، معتقدند شرایط مرمت آثار باستانی در ایران مناسب نبوده و این مسئله مشکلات زیادی را برای میراث فرهنگی کشور به‌وجود آورده است. آیا این موضوع را تایید می‌کنید؟

متاسفانه باید این مسئله را تایید کرد و از آن به‌عنوان یک معضل جدی در روند حفاظت از میراث فرهنگی و آثار باستانی یاد کنیم.

در حال ‌حاضر بخش زیادی از فعالیت‌های انجام‌شده در حوزه مرمت آثار باستانی، تمیز، اصولی و مناسب نبوده و به‌دفعات دیده شده با انجام فرآیندهای مرمت، بناها بیشتر تخریب شده‌اند، تا حدی که بناها طی سده‌های گذشته تا حد کمی آسیب دیده‌اند، اما با انجام مرمت، بیشتر آسیب دیده و بخش زیادی از آنها از بین رفته‌اند. در حال‌ حاضر، رشته مرمت اشیا در دانشگاه‌ها وجود دارد و استادان مجربی در این حوزه مشغول به کار هستند. می‌توان دلیل اصلی تخریب بناها را بکارگیری افراد ناکارآمد و بی‌تخصص در این امر دانست و باید نسبت به این مسئله توجه بیشتری داشت.

سخن پایانی

بسیاری از بناهای تاریخی در ایران پیش از رسیدن به ثبت جهانی، فرو ریخته و از بین رفته‌اند. از میان هزاران بنا و آثار تاریخی در کشور که نماینده فرهنگ و هویت ایران و ایرانی هستند، تنها تعداد محدودی از آنها در مجامع داخلی و خارجی شناخته شده‌اند. بی‌تفاوتی به آثار باستانی در ایران تا حدی پیش رفته که دولت برای مرمت معروف‌ترین آثار باستانی نیز از افراد غیرمتخصص و پیمانکارانی که تنها در جریان مناقصه‌ها برنده می‌شوند، استفاده می‌کند. ضعف جدی در مدیریت و حفاظت از بناهای تاریخی و ملی ایران تا حدی طی دهه‌های گذشته پیش رفته که اگر نگاهی به فهرست بناهای از دست رفته بیندازیم، خواهیم دید تعداد محدودی ساختمان از تاریخ فرهنگی کشور باقی مانده است.