واکسن کرونا کی به ایران میرسد؟
کرمی، متخصص حوزه واکسن و بیوفناوری پزشکی درباره تفاوت واکسنهای امریکایی و چینی - هندی، هزینهها ومشکلات حملونقل واکسنهای غربی و بیاعتمادیاش به این دارو که با فشار سیاسی در حال اخذ مجوز هستند توضیح داد. او همچنین براین باور است که مدت زمان ایمنی «واکسن اضطراری» کرونا نامشخص است وکرونا، عاملی برای ایجاد تجارت بزرگ شرکتهای دارویی شده است.
شیوع جدیدترین ویروس از خانواده کرونا ویروسها ادامه دارد و هر روز تعداد زیادی از مردم ایران و کشورهای دیگر، به خاطر ابتلا شدن به ویروس کرونا و بیماری ناشی از آن جان خودشان را از دست میدهند. از طرفی، تلاش هایی در جریان است که واکسن مناسبی برای مقابله با این ویروس ساخته شود و بر اساس گفته مسئولان شرکتهای پیشروی دنیا در ساخت واکسن کرونا، خرید دو دوز از واکسن کرونا برای هر انسان ۵۰ دلار هزینه دارد.
در گفتوگوی با دکتر علی کرمی، متخصص حوزه بیوفناوری و واکسن، شرایط تولید واکسن جدید و بازار بزرگ و گردش مالی تولید این واکسن بررسی شده است.
این واکسنی که شرکت مُدرنا و دانشگاه اکسفورد تولید کردهاند با این روشها نبوده و ساختار ژنتیکی ویروس را برداشته و بخشی از ژنوم آن را مورد استفاده قرار دادهاند. من تاریخچه این واکسنهای ادعایی را بررسی کردم و دیدم شروع کارشان یک ماه پس از شروع اپیدمی بوده است. برای من تردید برانگیز است که مگر میشود به سرعت کار تولید واکسن را انجام داد
*چندین ماه است که به طور رسمی شیوع ویروس کرونا در ایران اعلام شده و از طرفی هم در ایران و کشورهای دیگر، تلاش هایی برای تولید واکسن کرونا انجام شده و فعالیتها در این زمینه ادامه دارد. شیوه کار این طور بوده که در شرایط عادی و معمولی، گرفتن تاییدیه برای یک واکسن جدید از سازمان غذا و داروی امریکا، چندین سال طول میکشد. در ابتدا میخواهیم بدانیم که بر چه اساس اخذ مجوز و تاییدیه چند سال زمان میبرد؟
فرآیند ساختن واکسن از مرحله تحقیق و توسعه تا مجوز گرفتن و تولید، چند سال طول میکشد. با این حال، در چندین سال گذشته، فناوری تولید واکسن دچار یک تحول شده و علوم زیستی هم، رشد کردهاند. اگر بشر در شرایط ضرورت قرار بگیرد و پاندمی یا همه گیری اتفاق بیفتد که سلامت کُل کشورها و مردم را به خطر بیندازد، میتوان یک مقدار به فرآیند گرفتن مجوز سرعت داد.
الان یک سال از ثبت نخستین مورد ابتلای انسان به ویروس کرونا میگذرد و پاندمی (همه گیری جهانی) یک ساله شده. آن طور که بنده پیگیری کردم، یک فناوری در دنیا به نام واکسنهای ژنی، توسعه پیدا کرده است. در گذشته، این فناوری وجود داشته و حتی بنده در این زمینه کار کرده و کتاب هم نوشته ام ولی این روش در مورد انسان کار نشده بود. اساساً ما چند نوع واکسن داریم و یک نوع این است که خود ویروس را تضعیف کرده و تزریق کنند. یک روش این است که آنتی ژن (عامل حمله به بدن انسان) آن را استخراج و تزریق کنند.
این واکسنی که شرکت مُدرنا و دانشگاه اکسفورد تولید کردهاند با این روشها نبوده و ساختار ژنتیکی ویروس را برداشته و بخشی از ژنوم آن را مورد استفاده قرار دادهاند. من تاریخچه این واکسنهای ادعایی را بررسی کردم و دیدم شروع کارشان یک ماه پس از شروع اپیدمی بوده است. برای من تردید برانگیز است که مگر میشود به سرعت کار تولید واکسن را انجام داد. البته ساختار ژنتیکی ویروس کرونا در چین شناسایی شده بود ولی این ویروس تغییرات ژنتیکی زیادی داشته و به طور مکرر جهش میکند. الان خیلی از متخصصان، نسبت به این واکسنها تردید دارند.
به نظر من، میخواهند از این فرصت استفاده کرده و یک تجارت چند هزار میلیارد دلاری را برای واکسن کرونا در دنیا ایجاد کنند. هر چند بعضی ادعا میکنند که ما این واکسن را به صورت مجانی در اختیار کشورهای فقیر قرار میدهیم ولی تردیدها و ابهامات زیادی وجود دارد چون فرآیندهای تولید واکسن را بسیار کوتاه کردهاند.
هرچند کشور چین واکسن کرونا را ساخته ولی با برقراری قرنطینه توانست جلوی شیوع کرونا را بگیرد. در ایران قرنطینه برقرار نشد و به این حد از تلفات رسیدیم یا در امریکا قرنطینه را برقرار نکرد و به این حد از تلفات رسید و الان هیچ راه دیگری به غیر از واکسن وجود ندارد.
*فازهایی که برای اثربخش بودن یک واکسن وجود دارد و فازهای یک و دو و سه، هر کدام به طور معمول چقدر زمان میبرند؟
یک واکسن باید فازهای تحقیقات بالینی را بگذراند و هر فاز باید چند ماه طول بکشد. در روز پنج شنبه ۶ آذر ماه هم، مجوز تستهای انسانی برای واکسن ایرانی صادر شد. به جای این که این تستها را در مدت چند ماه انجام بدهند، مثلاً آن را روی چند هزار نفر امتحان میکنند. برای مثال، در فاز اول این واکسن جدید را به ۲۰۰ نفر تزریق میکنند. اگر بعد از تزریق این واکسن، بدن این افراد آنتی بادی (پاد تن) مناسب را تولید کند و عوارض تزریق این واکسن، سنگین نباشد به فاز دوم میروند. در این فاز، این واکسن را فرضاً به ۲ هزار نفر تزریق میکنند.
اگر عوارض تزریق این واکسن در این افراد هم، کم باشد به فاز سوم و نهایی میروند و برای مثال، آن را به ۳۰ هزار نفر تزریق میکنند. اگر در این مرحله نیز، آنتی بادی مناسب تولید شود، مجوز تولید واکسن صادر خواهد شد. متخصصان این حوزه، در مورد فازهای واکسنهای کرونا، سوال دارند و این عجله کردن برای تولید واکسن کرونا، یک مقدار نگرانکننده است. از طرفی گفته میشود که به هیچ نحو نمیشود جلو ویروس کرونا را گرفت و دارو هم ندارد و با فاصلهگذاری اجتماعی، شیوع آن کم نمیشود.
تنها کشوری که در کنترل ویروس کرونا، موفق بوده کشور چین است. هر چند کشور چین واکسن کرونا را ساخته ولی با برقراری قرنطینه توانست جلوی شیوع کرونا را بگیرد. در ایران قرنطینه برقرار نشد و به این حد از تلفات رسیدیم یا در امریکا قرنطینه را برقرار نکرد و به این حد از تلفات رسید و الان هیچ راه دیگری به غیر از واکسن وجود ندارد.
الان امید مردم و همه مدیران، در اروپا و امریکا به واکسن است و امیدوارند واکسن جلوی شیوع ویروس کرونا را بگیرد. البته برخی اعتقاد داشتند که ممکن است ایمنی گلهای ایجاد شود و این ویروس تاثیرگذاری خودش را از دست بدهد ولی یک دفعه مشاهده شد برخی از کسانی که کرونا گرفته بودند، دوباره کرونا میگیرند.
در نتیجه این فرضیه غلط از آب درآمد. بنابراین، الان فقط امید به واکسن است که حداقل یک سال ایمنی ایجاد کند. الان فازهای بالینی در حد یک ماه و یک و نیم ماه است ولی مهمترین عامل در تولید یک واکسن این است که ایمنی قاطع در دراز مدت ایجاد کند. بر این اساس، این سوال مطرح میشود که از کجا میدانند اگر این واکسن به مردم تزریق شود ایمنی یک ساله ایجاد خواهد کرد.
*در دنیا قاعده این است که هر فاز آزمایش واکسن باید حتماً سه ماه زمان ببرد تا نتیجه مشخص شود؟
بله. حداقل این است که فاز اول سه ماه زمان میبرد تا در بدن انسان، آنتی بادی تولید شود. اگر هر فاز سه ماه زمان ببرد، کُل سه فاز ۹ ماه میشود یعنی فاز یک، دو و سه، در مجموع ۹ ماه زمان میبرد. از طرفی ما میدانیم که انجام تست روی انسان با تاخیر شروع شده و واکسن شرکت مُدرنا، با تاخیر وارد فاز اول شد.
وقتی واکسن تزریق میشود ۱۴ روز طول میکشد تا آنتی بادی تولید شود. ما در کارهای آزمایشگاهی خودمان، وقتی میخواهیم چیزی را تزریق کنیم حداقل باید ۲ هفته صبر کنیم تا آنتی بادی تولید شود. الان شرکت مُدرنا، شرکت فایزر و دانشگاه آکسفورد که فازهای سه گانه تست واکسن روی انسان را طی کرده و میخواهند وارد مرحله تولید انبوه واکسن شوند، میگویند آنتی بادی قاطع با ۹۰ درصد و ۹۴ درصد ایمنی گرفته ایم
*مرحله قبل از تزریق به انسان و این که واکسن به حیوانات تزریق و آزمایش میشود، چقدر طول میکشد؟
ما در ایران، این مرحله را کوتاه کردهایم و با هر روشی که آنتی ژن ویروس را بهدست آورده باشیم، واکسن را مثلاً به خرگوش آزمایشگاهی تزریق کرده و میبینیم در بدن این خرگوش، آنتی بادی حفاظت دهنده تولید میشود. البته خرگوش، مدل مناسب ما نیست و حتما باید واکسن را روی میمون آزمایش کنیم. حتی اگر واکسن را به خرگوش و موش تزریق کنیم، حتماً باید آن را بعداً روی میمون تست کنیم ولی الان برای واکسن کرونا، به طور مستقیم آن را به میمون تزریق کردهاند یعنی فازها و مراحل را به خاطر اضطرار و فشاری که وجود دارد و انتقاد میشود کنترل کنید که مردم به خاطر کرونا میمیرند، دانشمندان سعی کردهاند این فازها را کوتاه تر کنند.
وقتی واکسن تزریق میشود ۱۴ روز طول میکشد تا آنتی بادی تولید شود. ما در کارهای آزمایشگاهی خودمان، وقتی میخواهیم چیزی را تزریق کنیم حداقل باید ۲ هفته صبر کنیم تا آنتی بادی تولید شود. الان شرکت مُدرنا، شرکت فایزر و دانشگاه آکسفورد که فازهای سه گانه تست واکسن روی انسان را طی کرده و میخواهند وارد مرحله تولید انبوه واکسن شوند، میگویند آنتی بادی قاطع با ۹۰ درصد و ۹۴ درصد ایمنی گرفتهایم.
من که در زمینه واکسن فعالیت کرده ام، میگویم این دستاوردها خیلی خوب است ولی سوال اساسی این است که پایداری ایمنی چقدر است؟ ما مشاهده کردهایم آنتی بادی در بدن برخی افراد تولید شده ولی چهار یا پنج ماه بعد، آنها دوباره کرونا گرفتهاند. ما آدم هایی را داریم که دو بار کرونا گرفتهاند.
الان برای فاز سوم، دو ماه وقت صرف کردهاند ولی از کجا معلوم است که اگر این واکسن را به تعداد زیادی از انسانها تزریق کنند مثلاً ۶ ماه یا ۸ ماه، ایمنی در بدن ایجاد میشود و آنها دیگر کرونا نمیگیرند؟ البته اگر افراد، دوباره کرونا نگیرند زنجیره انتقال قطع میشود و ویروس کرونا مثل ویروسهای دیگر، بهتدریج از بین برود. تا الان هیچ واکسنی نداشتهایم که در طول یک سال، تحقیق کرده و آن را تولید کنیم و بعد هم آن را به مردم تزریق کنیم. چنین واکسنی، تا حالا سابقه نداشته و برای همه واکسنها حداقل ۴۰ سال کار شده و جواب دادهاند.
*برای نخستین بار در جهان است که یک واکسن به سرعت تولید شده و میخواهد از سازمان غذا و داروی امریکا به عنوان یک سازمان معتبر در حوزه واکسن و دارو، مجوز تولید انبوه بگیرد. شرکت فایزر و شرکت مدرنا، درخواست «مجوز اضطراری» به این سازمان ارائه کردهاند.
گرفتن مجوز اضطراری چه شرایطی دارد تا سازمان غذا و داروی امریکا قبول کند و تولید انبوه و تزریق واکسن شروع شود؟
شیوع ویروس کرونا، همانند یک جنگ بیولوژیک بوده و هیچ راهی برای کنترل این ویروس وجود ندارد. الان امریکا، بریتانیا و فرانسه، رتبههای اول در تلفات انسانی را دارند. اینقدر در این کشورها وضع خراب است، اینقدر فشار روی مقامات دولتها و مسئولان وجود دارد و انتقاد میشود که شما توانایی کنترل ویروس را ندارید و فقط ادعا داشتید که مجبور شدهاند مراحل آزمایش و تولید واکسن را کوتاه کنند.
مسئولان این شرکتها که اعلام کردند واکسن تولید شده، امید زیادی ایجاد کردهاند ولی بعداً سازمان غذا و داروی امریکا گفت که مجوز فوری و اضطراری به شما میدهم و شما روی جمعیت تست کنید. این شرکت ها، باید این واکسن را روی جمعیت یک کشور تست کنند. به نظر میرسد اول میخواهند این واکسن را در کشورهای ضعیف تست کنند. برای مثال میخواستند این واکسن را در عربستان و برخی کشورهای فقیر خاورمیانه و جاهای دیگر تزریق کنند. من فعلاً هیچ اعتمادی به این واکسن ندارم.
*واکسنی که چین تولید کرده، مرحله مجوز گرفتن را نگذرانده ولی مورد استفاده قرار گرفته است.
در مورد واکسن کرونای روسیه هم، همین اتفاق افتاده و واکسن هند نیز، همین طور است یعنی هیچ مجوزی از سازمان جهانی بهداشت نگرفتهاند ولی این واکسن را به مردم کشور خودشان تزریق کردهاند.
دولت امریکا حدود ۳۰۰ میلیون دلار، به شرکتهای مختلف پول داده و شرکتهای مختلف در این رقابت، کنسرسیوم تشکیل دادند. در مناقصهای که برگزار شد فقط سه شرکت توانستند موفق شوند و بودجه بگیرند وگرنه الان مثل مسابقه اسب دوانی، دهها شرکت دارویی دنیا، در حال مسابقه برای تولید واکسن کرونا هستند
*امریکا چرا در مورد مجوز دادن به واکسنهای تولید شده سختگیری میکند و سازمان غذا و داروی آن کشور اصرار دارد که واکسنهای شرکتهای فایزر و مدرنا باید بررسی شوند
کمتر از یک ماه است که تاثیرگذاری واکسنهای کرونا مشخص شده و بعد از فازهای بالینی، وارد فاز بعدی یعنی گرفتن مجوز میشوند. در همه سالهای گذشته، گرفتن مجوز، حداقل دو سال طول میکشید چون باید واکسن تولید شده را در جمعیتهای مختلف تست کنند. خیلی از واکسنها را به قاره افریقا برده و روی مردم افریقا تست کردهاند. بعداً موفق به اخذ تاییدیه شدهاند و در امریکا و اروپا تزریق کردهاند. الان وضع امریکا خراب است و رتبه یک در تلفات و کشتار کرونا را دارد. به همین دلیل میخواهند مجوز واکسن کرونا را به سرعت بدهند.
درحالحاضر، بعد از تزریق یکی از واکسن ها، دو نفر دچار مشکل شدهاند یعنی این دو نفر، عوارض نامناسب پیدا کردهاند. بر این اساس، بلافاصله به شرکت مربوطه گفته شده که دوباره باید این موضوع را بررسی کنید. اگر این نوع مشکلات، به وجود نمیآمد تا الان این واکسن را تولید کرده بودند.
یکی از بحثهای اساسی همین است که اگر این واکسن به جمعیت زیادی تزریق شود، آیا عوارض منفی دارد یا نه. واکسن کرونای مدرنا، عوارض داشت و سریعاً آن را برطرف کردند. الان همه به سازمان جهانی بهداشت انتقاد میکنند که چرا نتوانستهای شیوع ویروس کرونا را کنترل کنی. ترامپ هم در ماههای گذشته گفت از سازمان جهانی بهداشت حمایت مالی نمیکند و میگفت این سازمان از چین جانبداری میکند. به این صورت بحثهای سیاسی مطرح شد و موضوع کنترل کرونا به طرف سیاسی شدن رفت. بنابراین، سازمان غذا و دارو و سازمان جهانی بهداشت میخواهند، این کار به سرعت انجام شود.
اخیراً آقای فائوچی (رئیس سازمان بیماریهای عفونی امریکا) گفت که ما در ماه ژانویه (دی و بهمن) میخواهیم واکسن کرونا را به مردم تزریق کنیم. با این نوع اظهار نظرها، میخواهند امیدی در مردم ایجاد کنند و معتقدند که شیوع کرونا را کنترل میکنند. البته ویروس کرونا، صدمه بزرگی به اقتدار امریکا زد و امریکا با اینهمه علم و فناوری، نتوانست جلوی شیوع ویروس کرونا را بگیرد.
*تا الان در امریکا ۲۷۰ هزار نفر به خاطر مبتلا شدن به کرونا فوت کردهاند.
دقیقاً همین طور است. فشار مردم بر مسئولان وجود دارد و میگویند با اینهمه علم و ادعا چرا هیچ کاری نمیتوانید انجام بدهید.
*شرکت دارویی فایزر امریکا، شرکت شریکی به اسم بیو اِن تک دارد که آلمانی است. چرا شرکتهای دیگری در امریکا تا این حد درگیر تحقیقات و تولید واکسن کرونا نشده و تا این حد پیشرفت نداشته یعنی مثل واکسنهای فایزر و آکسفورد در این حوزه معروف نشده اند؟
یک سایت اینترنتی بینالمللی وجود دارد که فقط در مورد واکسنها فعالیت میکند. بر اساس اطلاعات این سایت، تحقیقات برای تولید ۲۰۰ واکسن انجام شده ولی بقیه نتوانستهاند به این حد از موفقیت برسند چون تولید این واکسن، فناوری فوق العاده بالایی میخواهد و بودجه زیادی نیاز دارد.
دولت امریکا حدود ۳۰۰ میلیون دلار، به شرکتهای مختلف پول داده و شرکتهای مختلف در این رقابت، کنسرسیوم تشکیل دادند. در مناقصهای که برگزار شد فقط سه شرکت توانستند موفق شوند و بودجه بگیرند وگرنه الان مثل مسابقه اسب دوانی، دهها شرکت دارویی دنیا، در حال مسابقه برای تولید واکسن کرونا هستند.
دولتهای اروپایی اعلام کردند که ۱۶۰ میلیون دوز واکسن کرونا را خریداری کردهاند. دولتها نمیخواهند از مردم پول بگیرند و برای کنترل کرونا، دولتها میخواهند سوبسید بدهند یعنی واکسن را خریداری کرده و مجانی به مردم تزریق میکنند
*رئیس شرکت فایزر گفته برای خرید هر دوز واکسن کرونا باید ۲۵ تا ۳۷ دلار هزینه شود و شرکت مدرنا هم رقم ۲۵ تا ۳۴ دلار را اعلام کرده است. با نرخ دلار ۲۵ هزار تومان، حداقل هزینه خرید هر دوز ۶۲۵ هزار تومان میشود. با توجه به این که هر فرد باید ۲ دوز واکسن کرونا در دو زمان متفاوت تزریق کندد، هزینه خرید دو دوز این واکسن حداقل یک میلیون و ۲۵۰ هزار تومان میشود.
قرار شده بود که شرکت فایزر برای اواخر سال ۲۰۲۰ در حد ۵۰ میلیون دوز مجوز بگیرد و تزریق آنها انجام شود و در سال ۲۰۲۱ هم، تولید یک میلیارد و ۳۰۰ میلیون دوز عملی شود. با این هزینه حداقلی ۲۵ دلار برای هر دوز، ساخت واکسن کرونا چه بازار بزرگی میتواند تشکیل بدهد؟
دولتهای اروپایی اعلام کردند که ۱۶۰ میلیون دوز واکسن کرونا را خریداری کردهاند. دولتها نمیخواهند از مردم پول بگیرند و برای کنترل کرونا، دولتها میخواهند سوبسید بدهند یعنی واکسن را خریداری کرده و مجانی به مردم تزریق میکنند.
*به هر حال این دولتها قبلاً از مردم مالیات گرفته و بر این اساس بودجه را تامین کردهاند.
در اصل همین طور است. اصلاً کرونا یک فرصت ایجاد کرده و شرکتها به شدت به دنبال تجارت هستند. فروش کیتهای تشخیصی و فروش انواع داروها، بیزینس عجیبی را در دنیا ایجاد کرده و شرکتهای بزرگ از این طریق در حال کسب درآمد هستند.
البته نگهداری واکسن کرونا یک مشکل دارد و آن، این است که به سرعت تجزیه میشود. این واکسن کرونا، یخچال منهای ۸۰ درجه میخواهد تا بتوان آن را به مناطق مختلف منتقل کرد.
*واکسن شرکت فایزر نیاز به دمای منفی ۸۰ درجه برای نگهداری دارد و واکسن مدرنا در دمای منفی ۲۰ درجه قابل نگهداری است. ظاهراً شرکت فایزر برای مجوز گرفتن، جلوتر است.
اگر شرکت فایزر بخواهد مجوز بگیرد و این واکسن در هفتههای آینده توزیع شود، فقط امکان توزیع و مصرف در کشورهای توسعه یافته را دارد تا ظرف ۴۸ ساعت از تولید تزریق شود. درست است؟
مشکل آنها در تامین همین زنجیره بوده و الان شرکت فایزر، شروع به نصب تجهیزات بزرگ یخچال ویژه کرده یعنی نگهداری آن سخت بوده و طبیعی است که تزریق این واکسن در کشورهای پیشرفته، قابل اجرا هست.
دسترسی ما به واکسن کرونای مدل چینی یا روسی یا هندی، راحت تر است چون واکسنهای آنها مثل واکسنهای فایزر و مدرنا نیست. شرکتهای فایزر و مدرنا از فناوری جدید «ام آر ان ای» یعنی تزریق بخشی از کد ژنتیکی ویروس به بدن انسان استفاده کردهاند ولی واکسنهای چینی، روسی و هندی، از این روش استفاده نکرده و واکسن آنها از ویروسهای ضعیف شده یا ویروسهای کُشته شده است
*اگر شرکت مدرنا هم مجوز بگیرد که انتقال واکسن آن باید در دمای منفی ۲۰ درجه باشد، به کشورهای کمتر توسعه یافته میتواند منتقل شود؟
بله. چون تجهیزات مورد نیاز آن ارزان تر بوده ولی یخچال منهای ۸۰ درجه خیلی سنگین است. بعید است که حتی تا خرداد سال ۱۴۰۰ این واکسن بهدست ما برسد. برخی مسئولان در ایران گفتهاند ما ۲۰ میلیون دوز واکسن کرونا میخریم.
به نظر من، این صحبتها شعاری است و الان امریکا و اروپا در صف ایستادهاند تا واکسن دریافت کنند. فعلاً ما دسترسی به واکسن خارجی نداریم و این صحبتها فقط برای تسکین درد مردم است و فقط میخواهند امید ایجاد کنند. بعید میدانم واکسن شرکت مدرنا، به زودی به ما برسد.
دسترسی ما به واکسن کرونای مدل چینی یا روسی یا هندی، راحت تر است چون واکسنهای آنها مثل واکسنهای فایزر و مدرنا نیست. شرکتهای فایزر و مدرنا از فناوری جدید «ام آر ان ای» یعنی تزریق بخشی از کد ژنتیکی ویروس به بدن انسان استفاده کردهاند ولی واکسنهای چینی، روسی و هندی، از این روش استفاده نکرده و واکسن آنها از ویروسهای ضعیف شده یا ویروسهای کُشته شده است.
*آنچه که مشخص است این است که قطعاً واکسنهای کرونای چینی و روسی و هندی مجوز معتبر دریافت نکردهاند.
فعلاً هیچکدام از واکسنهای کرونا مجوز ندارند و فقط دو یا سه واکسن به مرحله مجوز گرفتن رسیدهاند. آنها هم رقابت میکنند که زودتر نخستین مجوز را دریافت کرده و سریع وارد بازار شوند. گفته شده که در ژانویه ۲۰۲۱ (دی و بهمن) تزریق واکسن کرونا را شروع میکنند. ما باید ببینیم آیا میتوانند تجهیزات مورد نیاز را نصب کنند یا نه و چه تعداد دوز واکسن کرونا را میتوانند تولید کنند چون تولید این واکسن، فناوری بسیار پیچیدهای دارد.
اقاما مردم ایران واکسن ودارو خودمونو میخ وایم پول را به دریا نریزید