فرونشست زمین در کمین نیمی از جمعیت ایران
چند درصد از اراضی کشور درگیر فرونشست هستند و شامل چه استان‌هایی می‌شوند؟
براساس ارزیابی در مقیاس کشوری، مطالعه حاضر، وسعت و گستردگی پهنه‌های فرونشستی در ایران، حدود ۱۸۵هزار کیلومترمربع (۱۸میلیون و ۵۰۰هزار هکتار) و معادل تقریبی ۱۱درصد از وسعت سرزمینی ایران است، اما در همین بخش از محدوده‌های در معرض خطر فرونشست زمین در ایران، بخش هایی وسیعی از کلانشهرها، شهرهای بزرگ و آبادی‌های متعدد واقع شده که جمعیت ساکن در آنها حدود ۴۹ درصد جمعیت کل کشور را دربرمی‌گیرد که ریسک فرونشست زمین را در کل کشور اضافه می‌کند. استان تهران دارای بیشترین تراکم پهنه‌های فرونشستی بوده و به‌دنبال آن، استان‌های خراسان‌رضوی، اردبیل و گلستان قرار دارد. استان خراسان‌رضوی باتوجه به مساحت بالای آن، دارای تراکم بالای پهنه‌های فرونشستی است.
به‌همین‌دلیل، توجه به مخاطره فرونشست زمین در استان خراسان‌رضوی باید اولویت بالاتری را داشته باشد. روستاهای استان‌های خراسان‌رضوی، تهران، گلستان و فارس به‌طورنسبی در معرض قرارگیری بیشتری نسبت به خطر فرونشست زمین دارند. استان اصفهان از نظر تعداد شهرهای در معرض خطر فرونشست زمین، در صدر قرار دارد. استان‌های خراسان‌رضوی، فارس و تهران به‌ترتیب در رده‌های بعدی قرار دارند. همچنین، از نظر تعداد جمعیت شهری در معرض خطر فرونشست زمین، استان‌های تهران، خراسان‌رضوی و اصفهان در ۳ رده اول کشوری هستند.
چه تعداد از جمعیت کشور در معرض خطر فرونشست زمین هستند؟
تعداد جمعیت کل در معرض خطر نسبی فرونشست زمین در کشور (شامل شهرها و روستاهای استان‌ها)، حدود ۳۹میلیون نفر تخمین زده شده است که نزدیک به ۵۰درصدجمعیت کل کشور را شامل می‌شود. تعداد ۳۸۰ شهر و ۹هزار و۲۰۰ روستا در معرض خطر فرونشست زمین واقع شده‌اند. در برخی موارد، مساحت کل شهرها و در برخی موارد بخشی از محدوده‌های شهری در زون‌های فرونشستی قرار گرفته‌اند. براساس آمارها، تعداد واحدهای مسکونی شهری و روستایی فاقد اسکلت واقع در پهنه‌های فرونشستی زمین ۴ میلیون و ۲۴۰ هزار واحد برآورد شده است. گفتنی است، ساختمان‌های فاقد اسکلت در اثر نشست و به‌ویژه نشست‌های نامتقارن ظرفیت آسیب‌دیدگی بالاتری را دارند.براساس داده‌های موجود، از مجموع نزدیک به ۸۸ هزار و ۶۵۰ هکتار بافت فرسوده شهری، نزدیک به ۴۱هزار و۲۰۰ هزار هکتار (حدود ۴۷درصد)در معرض خطر فرونشست زمین واقع هستند.
چند درصد از کاربری‌ها در مناطق شهری و غیر شهری در خطر آسیب فرونشست قرار می‌گیرند؟
از حدود ۵۸ هزار هکتار بافت غیررسمی شهری، حدود ۲۹ هزار هکتار آن در معرض خطر فرونشست زمین قرار دارد. همچنین، از مساحت ۳۱ هزار هکتاری بافت‌های تاریخی شهری، نزدیک به ۵۲ درصد آن در پهنه‌های فرونشستی واقع شده که این وسعت از در معرض قرارگیری قابل ملاحظه است. از تعداد ۶۳ سایت ثبت‌شده جهانی میراث‌فرهنگی، ۲۷ سایت در معرض خطر فرونشست زمین قرار گرفته‌اند. برآورد شده که حدود ۱۱هزار کیلومتر از طول لوله‌های انتقال گاز، در تلاقی با پهنه‌های فرونشستی است.
براساس داده‌های موجود و در دسترس، طول خطوط اصلی نفت واقع در پهنه‌های فرونشستی زمین، بیش از هزار کیلومتر تخمین زده می‌شود. تعداد ۲۴ سایت جمع‌آوری و تفکیک و اندازه‌گیری نفتی در زون‌های با خطر فرونشست زمین واقع شده است. گفتنی است، تعداد ۲۲ تلمبه‌خانه نفت در معرض خطر فرونشست زمین قرار گرفته است. ۱۶ تاسیسات نفتی و ۱۸ انبار نفتی فعال در پهنه‌های فرونشستی زمین پراکنش دارند. تعداد ۴ انبار نفتی بزرگ در پهنه‌های فرونشستی در استان‌های تهران، اصفهان و هرمزگان قرار گرفته است. طول خطوط واقع در پهنه‌های فرونشستی زمین، حدود ۴ هزار کیلومتر تخمین زده می‌شود. در واقع، براساس داده‌های موجود، برآورد شده است که تعداد ۱۰۱ شهرک صنعتی در معرض خطر فرونشست زمین قرار دارد و ۲هزار و۶۵۰ کیلومتر از خطوط ریلی در معرض خطر فرونشست زمین واقع شده، متاسفانه بیش از ۱۵هزار و۳۰۰ کیلومتر از خطوط جاده‌ای ترانزیتی نیز در معرض خطر فرونشست زمین واقع است.
چند در صد از واحدهای مسکونی در تهدید خطر فرونشست زمین به‌سر می‌برند؟
استان‌های خراسان‌رضوی، گلستان، فارس و آذربایجان‌غربی در رده‌های اول در معرض قرارگیری واحدهای روستایی فاقد اسکلت در زون‌های فرونشستی کشور هستند. پیش‌تر هم اشاره شد که واحدهای فاقد اسکلت، آسیب‌پذیری بیشتری نسبت به تیپ‌های اسکلت‌دار در اثر فرونشست زمین و به‌ویژه فرونشست نامتقارن خواهند داشت.
در سکونتگاه‌های شهری، نزدیک به ۳میلیون و ۲۴۰ هزار واحد مسکونی فاقد اسکلت، در پهنه‌های فرونشستی زمین پراکنش دارند. استان‌های خراسان‌رضوی، تهران، فارس و اصفهان در معرض قرارگیری بیشتری در این زمینه هستند. نکته مهم دیگر که باید به آن تاکید شود، این است که باتوجه به لرزه‌خیزی بالای اغلب نواحی کشور از یک‌سو و اثر تخریبی تدریجی فرونشست زمین بر ساختمان‌ها شامل ترک‌خوردگی در پی، دیوارها و سقف‌ها) با توسعه فرونشست زمین در طول زمان، آسیب ساختمان‌های واقع در پهنه‌های فرونشستی زمین حتی در مقابل زلزله‌های متوسط بیش از میزان عادی آنها (در حالت بدون تاثیر فرونشست زمین) خواهد بود. به‌عبارت دیگر، توسعه فرونشست زمین، ریسک لرزه‌ای را در کشور نیز بالاتر می‌برد.
باتوجه به آمار بالای تهدید فرونشست، میراث فرهنگی و بناهای تاریخی کشور هم در امان نخواهند بود. چه آماری از وضعیت این بناها که در معرض فرونشست قرار دارند، می‌توان ارائه داد؟
به‌استثنای محدوده‌های جنگل‌های هیرکانی که ثبت جهانی شده‌اند، از تعداد ۶۳ سایت ثبت‌شده جهانی، ۲۷ سایت در معرض خطر فرونشست زمین قرار گرفته است. تخت‌جمشید در فارس، نقش‌جهان و مسجد جامع در اصفهان، چند باغ ایرانی، سلطانیه زنجان، تعدادی از قنوات و چند محدوده از شهر تاریخی یزد از جمله آنهاست. لازم به ذکر است که تعداد به‌مراتب بیشتری از میراث فرهنگی و بناهای تاریخی در زون‌های فرونشستی واقع شده‌اند، موارد ذکرشده تنها سایت‌های ثبت‌شده «جهانی» میراث فرهنگی کشور هستند و هنوز از وضعیت دیگر آثار فرهنگی و بناهای تاریخی، اطلاعات دقیقی در دسترس نیست.
آیا می‌توان به استناد تجربیات موفق کاهش خطرات فرونشست زمین در جهان، نسبت به حل این معضل در ایران امیدوار بود؟
تغییرات فرونشست زمین با تغییرات سطح آب زیرزمینی در شرق توکیو، مدیریت سطح آب زیرزمینی با هدف کنترل فرونشست زمین در منطقه هوستون-گالوستون ناحیه تگزاس امریکا و کنترل فرونشست زمین با کنترل میزان پمپاژ آب‌های زیرزمینی در تیانجین چین تنها چند نمونه از موفقیت کنترل فرونشست در جهان است. بنابراین، تجربیات موفق کاهش خطرات فرونشست زمین در دنیا این امیدواری را می‌دهد که با به‌کار بستن جدی و بدون وقفه تمهیدات مدیریتی، مهندسی و آموزشی و اطلاع‌رسانی، می‌توان ریسک و خطرات فرونشست زمین را در گستره ایران‌زمین کاهش داد و سرزمینی با توسعه پایدار برای آیندگان به‌عنوان میراث بر جا گذاشت. این امر به‌طورقطع امکان‌پذیر است و شرط آن، پایبندی جدی به مقررات و ضوابط همه‌شمول و چندمولفه‌ای و اجرای جدی مقررات مصوب و ابلاغ‌شده از سوی بالاترین مقام اجرایی کشور در این زمینه است.
نخستین راهکار اولویت‌دار برای کاهش خطرات فرونشست زمین در ایران چیست؟
باتوجه به وسعت پهنه‌های فرونشست زمین در ایران و در معرض قرارگیری دارایی‌های ملی فراوان و نیز آثار زیانبار زیست‌محیطی فرونشست زمین، راهکار اولویت‌دار کاهش خطرات فرونشست زمین در گستره ایران «تدوین مقررات ملی فرونشست زمین» به‌عنوان مقررات فراگیر و چندوجهی و همه‌جانبه‌نگر است که باید جنبه‌های الزامی و لازم‌الاجرایی شدن آن به‌طوردقیق تعیین شود. این مقررات حیطه‌های مختلف آب، کشاورزی و طراحی و نگهداری کلیه بناهای باارزش احداث شده و دارایی‌های ملی و آثار باستانی ایران را دربرخواهد گرفت.
بخش مهمی از اقدامات کاهش ریسک فرونشست زمین و مقررات ملی فرونشست زمین، مرتبط به کاهش نرخ فرونشست زمین و به‌عبارتی اقدامات مرتبط به جلوگیری از افت سطح آب زیرزمینی است (کاهش بیلان منفی آب‌های زیرزمینی در کشور). بخش دیگری از اقدامات مهم برای کاهش ریسک فرونشست زمین، کاهش در معرض قرارگیری است. به‌عبارت دیگر، جلوگیری از افزایش ریسک فرونشست زمین، خود اقدام مهمی خواهد بود که با اجتناب از بارگذاری‌های احداثی و توسعه‌ای در زون‌های فرونشستی زمین می‌تواند درصد عمده‌ای از افزایش ریسک را کنترل کند.
همچنین، انتقال آن دسته از المان‌های واقع در محدوده‌های خطر فرونشست زمین نیز می‌تواند به‌عنوان راهکاری جدی در کاهش ریسک فرونشست زمین در کشور تلقی شود. بخش مهم دیگر در کاهش ریسک فرونشست زمین، کاهش آسیب‌پذیری المان‌های واقع در پهنه‌های فرونشستی زمین است. اقدامات مربوط به جلوگیری از گسترش آثار مخرب فرونشست در سایت‌ها، جلوگیری از فروریزش زمین، مقاوم‌سازی مستحدثات واقع در پهنه‌های فرونشستی و نیز طراحی برمبنای خطر فرونشست برای آن دسته از المان‌های لازم‌الاجرا، در نهایت می‌تواند منجر به کاهش ریسک فرونشست زمین در کشور شود.
سخن پایانی
باتوجه به موارد گفته‌شده، در وضعیتی به‌سر می‌بریم که فرونشست زمین بعد از بحران آب در حال تبدیل شدن به یک مشکل اجتماعی است. وقتی در کنار تخت‌جمشید، برنج کاشته می‌شود، همین امر باعث شده است که زمین‌های این بنای تاریخی فرونشست کرده و حتی خود بنا دچار شکاف شود. امروز زمانی است که باید به فکر چاره‌اندیشی برای آیندگان باشیم.
بی‌شک برخورد با احداث چاه‌های غیرمجاز و نیز برخورد با استفاده غیرمجاز از چاه‌های مجاز، نصب سیستم‌های کنترل هوشمند در چاه‌ها، اصلاح شیوه‌های آبیاری، مدیریت کشت و زرع محصولات با نیاز آبی کمتر، نفوذپذیر کردن زمین در جنوب تهران و... از جمله راهکارها برای کاهش فرونشست زمین است.
همچنین، به‌پیشنهاد کارشناسان، برای کاهش خطرات، مسئولیت قنات‌ها، حفاظت و بهره‌برداری از آنها باید به شهرداری تهران سپرده شود، چراکه در گذشته قنات‌ها مالکیت شخصی داشتند، اما حالا صاحبان این قنات‌ها نیستند و همین‌طور رها شده‌اند. مسئله دوم این است که شهرداری، سازمان نظام‌مهندسی و وزارت راه و شهرسازی به مسئله گودبرداری‌ها و حفاری‌ها ورود کند و در صورت مواجه شدن با رگ‌آب‌ها، آنها را به مسیر اصلی خود بازگرداند./روزنامه صمت
ارسال نظر