خودکفایی در تولید کاغذ؛ از رویا تا واقعیت

 باتوجه به نیاز داخلی و حجم تولید و واردات کاغذ برخی مسئولان از جمله وزیر ارشاد معتقدند باید به مرز خودکفایی تولید کاغذ برسیم. این در حالی است که برخی فعالان این حوزه بااشاره به اینکه بیان کلماتی همچون بی‌نیازی و خودکفایی خیلی کارشناسی شده نیستند، تاکید دارند. قرار نیست در همه‌چیز خودکفا باشیم. صمت در این گزارش به راه‌ها، مزایا و معایب تحقق خودکفایی در تولید کاغذ پرداخته است.

سودی که به جیب واردکننده می‌رود

در ایران مجوز تولید ۲ میلیون و ۴۰۰ هزار تن کاغذ بسته‌بندی داده شده است که از این میان یک میلیون و ۶۰۰ هزار تن تولید می‌شود، میزان مصرف ما ۹۰۰ هزار تن است. در حوزه کاغذ تحریر که وابستگی به واردات داریم، ۲۸۰ تا ۳۸۰ هزار تن کاغذ وارد می‌شود، در حوزه کاغذ روزنامه امروز واردات ما به ۸ تا ۱۰ هزار تن رسیده، اما تا ۶ سال پیش این رقم ۱۳۰ هزار تن بوده و اینها آماری است که سندیکای تولید کاغذ و مقوای ایران داده ‌است.همچنین دولت سیزدهم و وزیر ارشاد به‌تازگی اعلام کرده‌اند که باید به مرز خودکفایی تولید کاغذ برسیم. به‌گفته این مقام مسئول، ظرفیت‌سازی داخل کشور برای تولید کاغذ تحریر ۱۴۰ هزار تن است، اما ما واردات ۲۸۰ تا ۳۸۰ هزار تنی نیز داریم که به‌نظر نمی‌رسد که این مصرف واقعی کشور باشد. مصرف واقعی کاغذ کشور شامل کتاب‌های درسی، کمک درسی، دفتر مشق، کتاب‌های ناشران و ... زیر ۲۰۰ هزار تن است. به‌این‌ترتیب، مابه‌التفاوت کاغذ وارداتی، سودی است که به‌دلیل تفاوت نرخ ارز به جیب واردکننده می‌رود. به‌گفته برخی کارشناسان، در صورت رعایت میزان مصرف واقعی با تولید، می‌توانیم به خودکفایی در تولید کاغذ در کشور برسیم، به‌شرط اینکه زیرساخت‌ها فراهم و حمایت‌های لازم در این‌باره انجام شود.

واردات کاغذ بیشتر از نیاز واقعی است

رئیس سندیکای کاغذ و مقوای ایران درباره ظرفیت تولید کاغذ تحریر در کشور در گفت‌وگو با صمت گفت: آمار میزان مصرف کاغذ در کشور کمی با تضاد مواجه است. طبق آخرین چیزی که وزیر ارشاد اعلام کرده، سالانه به ۱۸۰ هزار تن کاغذ تحریر نیاز داریم که این رقم به واقعیت نزدیک است، اما در طول ۱۰‌سال گذشته، روند واردات سالانه کاغذ حدود ۲۵۰ تا ۳۸۰ هزار تن بوده‌ که این اختلاف آماری خود معنا و مفهوم دیگری دارد. ابوالفضل روغنی‌گلپایگانی بااشاره به دلیل واردات بیش از نیاز داخلی کاغذ گفت: دلیل آن کاملا مشخص است. در اصل، اختصاص ارز سهمیه‌ای به کاغذ وارداتی، تمایل برخی واردکنندگان به واردات کاغذ را افزایش می‌دهد. این اختلاف نرخ ارز، سود قابل‌توجهی را به واردکنندگان می‌رساند. در واقع، نیاز واقعی سالانه کشور بیشتر از ۱۷۰ تا ۱۸۰ هزار تن کاغذ نیست و سود ناشی از ارزهای ارزان‌نرخ منجر به واردات کاغذ شده که خیلی موردنیاز کشور نبوده ‌است.

رئیس سندیکای کاغذ و مقوای ایران در ادامه تاکید کرد: بنابراین حرف وزیر ارشاد مبنی بر نیاز سالانه ۱۸۰ هزار تن کاغذ در کشور درست است. وی بااشاره به توان تولید کاغذ در کشور گفت: نخستین تولیدکننده کاغذ تحریر، صنایع چوب و کاغذ مازندران است که توان تولید سالانه حدود ۷۰ تا ۸۰ هزار تن کاغذ را دارد. همچنین، شرکت پارس و دیبای شوشتر هم می‌توانند سالانه بالای ۲۰ هزار تن تولید کاغذ تحریر داشته باشند. وی افزود: 2 یا 3 شرکت دیگر هم در کشور در حال تولید کاغذ به‌صورت پروژه‌ای هستند که یکی از آنها شرکت زاگرس شیراز است که می‌تواند سالانه ۴۰ تا ۵۰ هزار تن کاغذ تولید کند. البته این دست از تولیدکنندگان در صورت مواجهه با مسائل مالی قادر به اجرای پروژه و تولید سفارشی نخواهند بود.

روغنی در ادامه خاطرنشان کرد: پروژه احداث کارخانه تولید کاغذ در خوزستان نیز در دست انجام است که ظرفیت تولید سالانه حدود ۴۰ هزار تن کاغذ را خواهد داشت. طبق اعلام خودشان، این واحد تولیدی سال آینده به تولید می‌رسد، اما شاید این بهره‌برداری به زمان بیشتری نیاز داشته باشد.

قرار نیست در همه‌چیز خودکفا باشیم

رئیس سندیکای تولیدکنندگان کاغذ و مقوای ایران درباره اینکه آیا در آینده از واردات کاغذ به کشور بی‌نیاز خواهیم شد، اظهار کرد: کلماتی همچون بی‌نیازی و خودکفایی خیلی کارشناسی‌شده نیستند، چون ما قرار نیست که در همه‌چیز خودکفا باشیم. برای مثال، در تولید گندم می‌خواهیم خودکفا باشیم، در حالی که به‌گفته کارشناسان کشاورزی ایران، تولید برخی محصولات مانند گندم دارای مزیت نسبی نیست و واردات این محصول به‌صرفه‌تر خواهد بود.

وی افزود: درباره تولید کاغذ تحریر هم در واقع مزیت خیلی خاصی در داخل کشور نداریم که بگوییم حتما می‌خواهیم به خودکفایی صددرصد در این زمینه برسیم. با این‌همه می‌توان به‌راحتی به این خودکفایی رسید. یعنی اگر همان خط تولید کاغذ جنوب کشور راه‌اندازی شود، می‌توان به تولید صددرصدی در این حوزه رسید و به‌تنهایی این نیاز کشور را برطرف کرد.

ضرورت طراحی سند استراتژیک

وی در ادامه تصریح کرد: بخش زیادی از مواد اولیه تولید کاغذ تحریر از طریق واردات تامین می‌شود. الزام در واردات مواد اولیه کاغذ، مزیت نسبی تولید کاغذ و خودکفایی در این صنعت را زیر سوال می‌برد. در مجموع، دولت باید یک سند استرتژیک برای کل صنعت کشور طراحی کند که صنایع سلولزی یکی زیرمجموعه‌های این سند بالادستی خواهد بود.وی با تاکید بر نبود استراتژی صنعتی در کشور گفت: متاسفانه ما این استراتژی را در هیچ حوزه‌ای از صنایع کشور نداریم.این فعال صنعتی در نهایت تاکید دارد باتوجه به شرایط روز، نیازمند واردات کاغذ هستیم و در صورت تدوین و اجرای استراتژی صنایع سلولزی می‌توان تا در ۳ یا ۴ سال آینده کمبود کاغذ در کشور را برطرف کرد.

زراعت چوب، نیاز اساسی تولید کاغذ در کشور

محمد امینی‌راد، عضو هیات‌علمی موسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور درباره افزایش تولید کاغذ و چگونگی حفاظت از جنگل‌ها و درختان و کمک به حفظ محیط‌زیست در گفت‌وگو با صمت گفت: در کشور دارای ۲ نوع پوشش جنگلی هستیم؛ یک نوع از پوشش گیاهی در جنگل‌های شمال کشور و دیگری در جنگل‌های خارج از محدوده شمال کشور دیده می‌شوند. در حال‌ حاضر هیچ‌کدام از این جنگل‌های طبیعی قابلیت تولید چوب برای تامین کاغذ را ندارند. وی بااشاره به چوب موردنیاز تولید کاغذ گفت: مساحت‌هایی به جنگل‌های دست‌کاشت اختصاص یافته است مانند صنوبرکاری در گیلان، کرمانشاه، کردستان و بعضی از مناطق شمال کشور همچون مازندران و لرستان که چوب درختان این جنگل‌ها مناسب تولید کاغذ هستند، هرچند جنگل‌های دست‌کاشت مساحت کمی از جنگل‌های کشور را به خود اختصاص داده‌اند. رئیس سابق مرکز تحقیقات کشاورزی کشور در ادامه تصریح کرد: باید برای تامین چوب موردنیاز کاغذسازی به‌سمت درختکاری تحت‌عنوان زراعت چوب برویم. وی بااشاره به فواید زراعت چوب برای کشور گفت: یکی از فواید این سیاست،بهره‌های اقتصادی آن است. تولید این چوب می‌تواند با تولید محصولات کشاورزی و باغی رقابت کند. در حال‌ حاضر نرخ چوب قابل‌رقابت با محصولات زراعی و باغی نیست، چرا که دستیابی به محصول زراعت چوب زمانبر است و حداقل در یک فرآیند ۱۰ساله درختانی مانند صنوبرها و گونه‌های سریع‌الرشد به محصول می‌رسند. در نتیجه، زراعت چوب به‌صورت غیرمتمرکز در حاشیه باغ‌ها انجام می‌شود، در حالی‌که زراعت چوب در صورتی می‌تواند اقتصادی باشد که به‌صورت متمرکز انجام شود. به علاوه اینکه، صنعت کاغذسازی ایران نیازمند چوب‌هایی با الیاف بلند است و محصولاتی که در باغات کاشته می‌شوند، الیاف‌شان متوسط و کوتاه است و در نتیجه چوب فشرده است و قابلیت کاغذسازی ندارد. همچنین مواد رنگینه‌ای هم دارند که رنگ‌زدایی از آن هم پسماندهای شیمیایی دارد و هم هزینه‌بردار است. عضو هیات‌علمی موسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور تاکید کرد: در کشورهای همسایه و برخی کشورهای طرف معامله، زراعت چوب به‌صورت گسترده انجام می‌شود. برای مثال، در کشور ترکیه و چین هر سال به‌اندازه کل جنگل‌های ما زراعت چوب گونه‌های سریع‌الرشد انجام می‌شود که از این طریق صادرات هم دارند و گردش اقتصادی و اشتغالزایی هم برای آنها ایجاد می‌کند.

دستگاه‌های اجرایی اعتبار کافی ندارند

امینی‌راد درباره بی‌توجهی به زراعت متمرکز چوب گفت: دستگاه‌های اجرایی مانند سازمان جنگل‌ها، حفاظت محیط‌زیست، جهادکشاورزی و ... هیچ‌کدام اعتبار کافی برای سرمایه‌گذاری در این طرح‌ها را ندارند. از سوی دیگر، به‌دلیل دوره خواب بالای سوددهی این فعالیت، کشاورزان نیز استقبال چندانی از زراعت چوب نمی‌کنند. وی بااشاره به مشکل خشکسالی ایران گفت: مسئله کمبود آب و ضرورت حفاظت نهال، یکی دیگر از دلایل کاهش استقبال از این نوع کشت است. دستیابی به محصول نهایی نیاز به حداقل ۱۰ تا ۱۵ سال زمان دارد.

برنامه‌ریزی برای تامین مواد اولیه

عضو هیات‌علمی موسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور بااشاره به نقش دولت برای تولید کاغذ گفت: بنابراین موضوع تامین مواد اولیه برای صنایع کاغذسازی یک فرآیند است که باید در دولت تعریف و برای آن برنامه‌ریزی شود. دولت باید یک برنامه بلندمدت ۱۰ تا ۱۵ساله برای این کار در نظر بگیرد و پای آن بایستد که این چرخ شروع به حرکت کند. بعد از آن، حالت زایشی و توسعه کشت اتفاق می‌افتد و به شکل تناوبی رویکرد مردم به آن زیاد می‌شود. بنابراین، کشاورز به‌دلیل زمانبر بودن زراعت این محصول نمی‌تواند وارد این حوزه شود. در صورت رفع این موانع، می‌توان روی زراعت چوب در داخل برنامه‌ریزی کرد.

ظرفیت زراعت چوب در نیمی از زمین‌های کشور

 وی افزود: باتوجه به وسعت زمین‌های کشاورزی در کشور، می‌توان گفت حدود ۵۰ درصد آنها قابلیت زراعت چوب در گونه‌های مختلف را دارند. ممکن است در همه نقاط کشور نتوان صنوبر کاشت، اما می‌توان از گونه‌های دیگر برای زراعت چوب استفاده کرد. وی در ادامه، در پاسخ به سوالی مبنی بر اینکه صنایعی مثل صنایع چوب و کاغذ مازندران که نخستین تولیدکننده کاغذ در کشور هستند، تا چه حد با زراعت این نوع درختان کمک به رشد این روند داشته‌اند، توضیح داد: این صنایع کاشت درخت دارند. همچنین با ارائه تسهیلاتی مردم را وارد این کار کردند و بعد خرید تضمینی برای آن گذاشتند. این سیاست می‌تواند مشوقی برای ورود مردم به این حوزه کشاورزی باشد. وی بااشاره به روند فعالیت صنایع چوب و کاغذ مازندران گفت: در حال ‌حاضر این کارخانه، چوب موردنیاز تولید را از محل پروژه یادشده تامین می‌کند، اما برای تامین مقدار چوب موردنیاز، خرید چوب از نقاط دیگر کشور مثل خوزستان و استان‌های دیگر نیز انجام می‌شود که به‌دلیل هزینه بالای حمل این کار توجیه اقتصادی ندارد. این فعال حوزه کشاورزی در پایان خاطرنشان کرد: بنابراین برای صنایعی همچون کاغذسازی که از سوی وزارت صمت تاییدشده هستند، می‌توان با اجرای سیاست‌های تشویقی مردم را به سرمایه‌گذاری در این حوزه تشویق کرد.

سخن پایانی

حتی اگر بخواهیم به مرزهای خودکفایی در تولید کاغذ در کشور نزدیک شویم و در کنار آن، از نابودی جنگل‌ها و درختان در برابر تولید و مصرف بی‌رویه کاغذ در کشور جلوگیری کنیم، به یک سرمایه‌گذاری ۱۰ تا ۱۵ ساله برای زراعت درختان مخصوص برای تولید چوب کاغذ نیاز داریم. این سرمایه‌گذاری علاوه بر تشویق و حمایت کشاورزان با دادن وام‌های کم‌بهره، خرید تضمینی محصول، حمایت نهادهای دولتی برای تامین اعتبار لازم را نیز می‌طلبد. در این صورت، بستر تولید کاغذ از طریق زراعت چوب در کشور فراهم می‌شود و علاوه بر تامین نیاز داخل، زمینه گردش اقتصادی، اشتغالزایی و جلوگیری از خروج ارز از کشور را هم فراهم می‌کند.