سم می‌خوریم!

 آنها معتقدند وجود آلاینده‌ها و ذرات نیترات و فلزات سنگین در محصولات کشاورزی امری انکارنشدنی است. برخی پزشکان نیز با این هشدار کارشناسان سازمان غذا و دارو همراه شده و عنوان کرده‌اند که فلزات سنگین باقیمانده در مواد غذایی که ناشی از سموم دفع آفات است، مهم‌ترین دلیل ابتلا به انواع سرطان است. آلودگی فلزات سنگین از مهم‌ترین معضلات جهانی آلودگی خاک است که با فعالیت‌های انسانی از قبیل معدنکاوی، صنایع فلزی و شیمیایی، وسایل نقلیه فرسوده و... در ارتباط است. به‌گفته کارشناسان، روند انباشت فلزات سنگین در خاک بسیار کند و تا حد زیادی یک فرآیند برگشت‌ناپذیر است که در درازمدت موجب کاهش کیفیت خاک و در نهایت تخریب اراضی کشاورزی می‌شود. گفتنی است، خاک‌های زراعی یکی از مهم‌ترین مسیرهای انتقال فلزات سنگین به چرخه‌های زیستی و زنجیره غذایی انسان محسوب می‌شوند. نگرانی اصلی درباره فلزات سنگین، متابولیزم نشدن آنها در بدن و تجمع در بافت‌های چربی، عضلات، استخوان‌ها و مفاصل است که منجر به بیماری‌ها و عوارض متعددی از جمله سرطان می‌شود. به‌عبارت‌دیگر، این مواد در بدن انسان از طریق سوخت‌وساز دفع نمی‌شود و در بافت عضلانی باقی می‌ماند. صمت در این گزارش به بررسی وضعیت سلامت خاک کشور و محصولات کشاورزی پرداخته است.

خاک، اسیر فلزات سنگین

برخی معتقدند تعبیر نادرست مسئولان از امنیت غذایی منجر به پیگیری سیاست‌های تهاجمی کشاورزی در ایران به بهانه خودکفایی شد. این گروه از کارشناسان تاکید دارند، توجه صرف به کمیت و نه کیفیت در نهایت کشور را به استفاده بی‌رویه از کودهای شیمیایی و سموم آفت‌کش سوق داد؛ به‌طوری‌که استفاده از مواد شیمیایی یکی از اجزای مهم کشاورزی ایران شد. این میزان استفاده از کود و سم، معضلات فراوانی را به‌‎همراه دارد. گفتنی است، سرب یکی از فلزات سنگین و از عوامل آلوده‌کننده محیط‌زیست است که گاهی تا ۱۵۰ سال در خاک باقی می‌ماند و به‌‎دلیل انباشت زیاد در بخش‌های سطحی خاک به‌راحتی در دسترس گیاهان قرار می‌گیرد، همچنین مطالعات نشان داده که خاک‌های مزارع اطراف کارخانه‌های صنعتی به فلزات سنگین سرب و کادمیوم آلوده بوده‌اند. کارشناسان در گزارش‌های علمی مهم‌ترین و بیشترین منبع آلودگی سرب در اتمسفر و خاک را احتراق سوخت‌های فسیلی به‌ویژه بنزین معرفی کرده‌اند و مصرف کودها و سموم شیمیایی نیز از عوامل آلایندگی خاک به فلزات سنگین شناخته شده‌اند، هرچند بنا به گزارش وزارت جهاد کشاورزی در چند سال اخیر استفاده از سموم آفت‌کش کاهش یافته، اما آلودگی‌ها همچنان باقی و گاهی افزایش هم داشته است. به‌گفته کارشناسان، وضعیت سلامت خاک کشور در شرایط بحرانی قرار دارد و بیشتر محصولات تولیدشده حاوی درصدی از فلزات سنگین نظیر جیوه و سرب و سموم شیمیایی هستند. باید یادآور شد که بعضی از سموم طی زنجیره غذایی گاهی تا ۱۰ به توان ۵ بار غلیظ می‌شوند و آثار جبران‌ناپذیری بر جای می‌گذارند.

رویایی به نام غذای سالم

حمیدرضا رمضانی، استاد دانشگاه و کارشناس خاک در گفت‌وگو با صمت بااشاره به دلایل بحران سلامت خاک کشاورزی در کشور گفت: متاسفانه خاک حاصلخیز کشور به‌لحاظ ماهیت شیمیایی و زیستی شرایط مطلوبی ندارد و روزبه‌روز به بحران ناسالم بودن محصولات کشاورزی نزدیک‌تر می‌شویم. رمضانی با نظر به اینکه، این فرآیند دلایل گوناگونی دارد، گفت: ورود پساب‌های صنعتی و زهاب‌های کشاورزی از منابع اصلی وجود آلاینده‌ها به خاک کشور هستند. برای مثال، راه‌اندازی صنایع آب‌بر در استان‌های خشک نظیر فولاد در اصفهان حاصلی جز تخریب و آلودگی برای محیط‌زیست در برنداشته است. استان اصفهان چهارمین استان خشک و کم‌برخوردار به‌لحاظ بارشی است که وجود این صنایع و کاشت محصولاتی نظیر برنج، منجر به از بین رفتن خاک حاصلخیز در این استان شده است. وی افزود: با ورود پساب‌های صنعتی به زاینده‌رود که پرآب‌ترین رود فلات مرکزی ایران است و چند سالی هم در خشکی به‌سر می‌برد، این مشکل نمایان می‌شود. هنگام خشکی فلزات سنگین این پساب‌ها، در کف رودخانه روی زمین رسوب می‌کنند. اما پس از مدتی که آب سد زاینده‌رود در این بستر جاری می‌شود، این فلزات سنگین همراه آب، راهی زمین‌های کشاورزی می‌شوند و در لایه سطحی خاک باقی می‌مانند و در نهایت وارد بافت گیاه و محصول می‌شوند. برخی کارشناسان، معتقدند زمین‌های کشاورزی در منطقه لنجان اصفهان که کشاورزان در آنجا برنج می‌کارند، یکی از این مناطقی است که در تیررس آلودگی با آلاینده‌های سمی و فلزات سنگین قرار دارد.

خاک سمی، محصولات مضر

به‌گفته رمضانی، فلزات سنگین مجموعه‌ای از عناصری چون جیوه، سرب، روی، کادمیوم، آرسنیک و ... را تشکیل می‌دهند که منجر به سمی شدن خاک کشاورزی در مناطق اطراف می‌شود. این سموم گاهی به مزارع گندم یا باغاتی سرریز می‌شوند که در نهایت محصولات آن موردمصرف قرار می‌گیرند.  مصرف‌کنندگان اطلاعی از این روند مخرب ندارند و به همین دلیل، این محصولات به‌مصرف می‌رسند. در واقع مصرف‌کنندگان در مورد برخی محصولات کشاورزی که تحت‌تاثیر این فرآیند هستند، بدون آگاهی نسبت به سم موجود در محصولات، این محصولات را در سبدغذایی روزانه مصرف می‌کنند و سم می‌خورند. به‌گفته این کارشناس، برای تشخیص وجود این سموم در محصولی نظیر گوجه‌فرنگی، کافی است آن را از وسط برش دهید تا شاهد شیاری سفیدرنگ از بالا تا انتهای گوجه شوید؛ این شیار سفیدرنگ، همان سم آرسنیکی است که در گوجه فرنگی تجمیع شده است. متاسفانه وجود این سم تنها در بخش‌های قابل‌مشاهده میوه و محصول نیست و در ماهیت، بافت میوه و محصول هم وجود دارد. این کارشناس گفت: حدود یک‌سوم سموم شیمیایی که وارد کشور می‌شود، در زمین‌های کشاورزی شمال کشور مورداستفاده قرار می‌گیرد، به‌طورمعمول در این استان‌ها برنج حاصل کشت دوم است که با سم و کود فراوان به‌عمل‌آمده و بسیاری از این روند کشاورزی بی‌خبر هستند.  طبق فرآیند تولید، در کشت نخست، نهایت قوت و توان زمین صرف محصول می‌شود و گاهی کشاورزان برای اینکه زمین را دوباره آماده باروری کنند، کود و سم شیمیایی به خاک می‌رسانند تا به کشت دوم برسد و محصول به‌عمل بیاید. این حجم از کود و سم در بارآوری محصولات کشاورزی در نهایت منجر به بروز سونامی بیماری‌ها و انواع سرطان در کشور می‌شود. چنانچه در سال‌های اخیر به‌دلیل مصرف بیش‌ازحد سموم و مواد غذایی تراریخته است که سرطان در کشور به‌شدت شایع شده است. برای مثال، در میان بانوان سرطان سینه یا رحم بیش از قبل مشاهده شده است. وی ادامه داد: این روند به روال عادی در حوزه تولید و کشت بدل شده و این در حالی است که چنین روندی در بسیاری از کشورهای دنیا وجود ندارد، حتی این فرآیند در بسیاری دیگر از محصولات غذایی نیز قابل‌مشاهده و درصد بالایی از روغن‌های خوراکی تراریخته است. رمضانی گفت: این روند مخرب در دامداری‌ها نیز به‌نوعی دیگر حاکم است. چنانچه در بسیاری از دامداری‌ها نان خشک به‌عنوان غذا به دام داده می‌شود که اگر نان در فرآیند خشک شدن با کپک همراه شود، حاوی سم آفلاتوکسین خواهد شد، در این صورت، اگر این نان به‌‎عنوان تغذیه دام مورداستفاده قرار گیرد، در نهایت شیر و گوشت دام نیز آلوده خواهد بود. این سم جزو خطرناک‌ترین سموم دنیا است که به‌طورمعمول دانشمندان در آزمایشگاه‌ها برای عقیم کردن موش و خرگوش که ژنوم آنها مشابه انسان است، استفاده می‌کنند.

آلاینده‌های مضر در میوه‌ها

دلاور نجفی، کارشناس منابع‌طبیعی در گفت‌وگو با صمت درباره نقش فعالیت‌های انسانی در آلوده شدن خاک کشور و به‌خطر افتادن سلامت انسان‌ها گفت: هر تغییر شیمیایی و فیزیکی که ناشی از فعالیت‌های انسانی و طبیعی باشد، خاک را آلوده می‌کند. آلایندگی‌های موجود در خاک بیشتر ناشی از فاضلاب‌های شهری یا پساب‌های صنعتی یا زهاب‌های کشاورزی است که از طریق آب وارد خاک می‌شود. وی افزود: هم آلودگی و هم فرسایش خاک اهمیت زیادی در امنیت غذایی دارد. متاسفانه تاکنون فعالیت‌های کشاورزی نظیر استفاده از سم کود، ترکیب شیمیایی خاک را تغییر داده که تاثیر جدی و مستقیم بر سلامت انسان دارد، چرا که به‌طورمعمول این پساب‌ها دارای فلزات سنگین است. نجفی با تاکید بر اینکه آلایندگی‌ها اکوسیستم کشاورزی را هم تحت‌تاثیر قرار می‌دهد و موجب از بین رفتن موجودات خاک‌زی می‌شود، گفت: تحقیقات نشان داده است که در یک دهه اخیر بیماران مبتلا به انواع سرطان در شمال کشور افزایش یافته است. درصد زیادی از این بیماری‌ها، ناشی از استفاده محصولات کشاورزی نامرغوب بوده است که منجر به ورود فلزات سنگین در بدن یا منجر به بروز بیماری شده یا بیماری را تشدید کرده است. کارشناس منابع‌طبیعی افزود: در بسیاری از مناطق کشور پساب‌های صنعتی خطرناکی از طریق آب وارد خاک می‌شود. برای مثال، صنعت طلاسازی یکی از صنایع آلوده‌کننده آب و خاک است، چرا که ترکیبات بسیار مضری در آن استفاده می‌شود و متاسفانه آب و خاک را آلوده می‌کند. سم موجود در این صنعت پتاسیم سیانید است که در استخراج طلا به‌کار می‌رود. به‌گفته وی، حتی میوه‌هایی که در حیاط خانه‌ها کاشته می‌شوند، دارای آلاینده‌های مضر موجود در هوا است که وارد بافت میوه می‌شود که با شستن میوه هم از بین نمی‌رود. نجفی بااشاره به راه‌حل اصلی در حل معضلات آلودگی خاک گفت: راه‌حل اصلی تصفیه پساب‌های صنعتی و برگرداندن آن به صنعت و همچنین تصفیه زهاب‌های کشاورزی نمی‌تواند تاثیر جدی در راه پیشگیری از آلودگی خاک به‌شمار بیاید. همچنین جلوگیری از دفع غیربهداشتی زباله‌های صنعتی راهکار دیگری است که می‌تواند از آلوده شدن آب و خاک پیشگیری کرد. نجفی افزود: برخی فعالیت‌های معدنی هم موجب آلوده شدن خاک می‌شود که با رعایت استانداردهای محیط‌زیستی در حوزه بهره‌برداری از معادن می‌توان از گستره آلودگی در آب و خاک کاست.

سخن پایانی

از آنجایی ‌که سالم بودن غذا و سلامت شهروندان از رکن‌های اساسی امنیت غذایی است. استفاده بی‌رویه از سموم شیمیایی منجر به مقاوم شدن آفات و همچنین از بین رفتن پروتئین‌های موثر در مواد غذایی می‌شود، در این راستا به‌حداقل رساندن مصرف سموم و کودهای شیمیایی و تغییر سیاست تهاجمی در کشاورزی به‌سمت سیاست حمایتی با الهام از طبیعت، ضروری به‌نظر می‌رسد. چندی پیش، خبرگزاری ایمنا هم بااشاره به این موضوع که با ایجاد حساسیت بین کشورهای مختلف نسبت به محصولات کشاورزی ایران، مسئله استفاده از سم و کود غیراستاندارد در کشور روشن شد؛ متاسفانه سال‌ها است که همین سموم و کودها برای کشت محصولات استفاده می‌شود و مدت‌ها است که مردم همین محصولات را خریداری و بیماری‌های مختلفی را از این طریق وارد بدن خود کرده‌اند. متاسفانه تعرض منافع شخصی است که در آب، خاک و منابع‌طبیعی حکمرانی می‌کند و به‌عبارتی‌، مسئولی دلش به حال سلامت مردم نمی‌سوزد.