خطر تغییرات اقلیمی از هشدار گذشت

ضرورت همسویی با اقلیم نوین

زمین در حال گرم شدن است؛ گرمایشی که قطعا شیوه زندگی انسان‌ها به آن دامن زده است. این گرما و تغییر وضعیت جوی، باعث تغییر اقلیم در مناطق مختلف جهان شده است.

کشاورزی

یکی از نشانه‌های تغییر اقلیم کاهش بارندگی و بارش‌های ناگهانی است که اخیرا شاهد آن هستیم. به‌عقیده کارشناسان بدترین سناریو در زمینه افزایش دمای کره زمین و تغییر اقلیم این است که کشورها به تعهدات خود پایبند نباشند و انتشار گازهای گلخانه‌ای با همین روند ادامه پیدا کند. اخیرا گزارشی بسیارمهم از هیات بین‌دولتی تغییرات اقلیمی سازمان ملل که جامع‌ترین و تازه‌ترین ارزیابی دانشمندان در سراسر دنیا درباره گرم شدن کره زمین است، منتشر و در آن هشدار داده شده که دنیا ۳ سال بیشتر فرصت ندارد تا برای جلوگیری از فروپاشی اقلیمی، تحولی اساسی در تمام ابعاد زندگی ایجاد کند، این در حالی است که باوجود چندین دهه گفت‌وگوهای آب‌وهوایی، پیشرفت لازم برای نجات کره زمین از گرم شدن افراطی به‌دست نیامده، زیرا کشورها در این زمینه کند عمل می‌کنند یا تمایلی به اقدام ندارند. تغییرات اقلیمی تاثیر زیادی بر کشاورزی دارد و می‌تواند معیشت بسیاری از کشاورزان را به خطر بیندازد. صمت در این گزارش به بررسی اثرات تغییرات اقلیمی بر حوزه کشاورزی پرداخت.

تغییرات اقلیمی گریبان همه را می‌گیرد

متاسفانه اکنون تغییرات آب‌وهوایی بیشتر از هر زمان دیگری در حال رخ دادن است و زندگی ما را تهدید می‌کند. این عارضه چالشی نیست که فقط گریبان ایران را گرفته باشد و مربوط به تمام کره زمین است و آثار آن محدود به یک کشور خاص نیست. در حقیقت یکی از مشکلاتی که همه کشورها در حال ‌حاضر با آن روبه‌رو هستند، تغییرات آب‌وهوایی و گرم شدن کره زمین است. بررسی اطلاعات به‌دست آمده از مرکز ملی خشکسالی و مدیریت بحران سازمان هواشناسی، از سال ۶۵ تا ۹۴ شاخص SPEI یعنی روند تغییرات شاخص خشکسالی براساس شاخص استانداردشده بارش و تبخیر تعرق، کاملا برعکس شده است. یعنی اگر این شاخص برای کل کشور در سال ۶۵ برابر با ۰.۸۳ بوده، در سال ۹۴ این شاخص به ۰.۸۳- رسیده است. داده‌های مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی حاوی اطلاعات جالب‌تری نیز هست. براساس مقایسه تغییرات بارش سالانه کل کشور طی ۵۰ سال تغییرات سینوسی بارش تجمعی کشور و روند کاهشی آن با آهنگ تقریبی منفی یک میلی‌متر در سال، در ۵ دهه گذشته ادامه داشته است. کم‌بارش‌ترین و پربارش‌ترین سال‌ها هم ۱۳۸۷-۱۳۸۶ و ۱۳۷۲-۱۳۷۱ به‌ترتیب با میزان ۱۲۹.۳ و ۳۲۸.۴ میلی‌متر است. نکته قابل‌توجه اینکه روند تغییرات دما هم در کشور افزایشی و روند مقدار بارش تجمعی کاهشی بوده که افزایش روند خشکی و تشدید درجه‌های خشکسالی را در پی داشته، این در حالی است که اگر بنا باشد یک صنعت، به‌عنوان آسیب‌پذیرترین حوزه از تاثیرات اقلیمی معرفی شود بی‌شک، کشاورزی با اختلاف بسیار زیاد در صدر قرار می‌گیرد. از آنجا که تمام مولفه‌های موردنیاز برای این فعالیت از جمله آب، هوا، خاک و... در مواجهه مستقیم با تغییرات اقلیمی قرار دارند، آسیب‌پذیری و میزان تخریب و ضرر و زیان ناشی از تغییرات آب‌وهوایی برای این بخش بسیار زیاد خواهد بود.

چالش را به فرصت تبدیل کنید

محمدحسین رامشت، اقلیم‌شناس درباره هشدار تغییرات اقلیمی و تاثیرات آن در حوزه کشاورزی به صمت گفت: تغییرات اقلیمی موضوعی دارای دو جنبه خوب و بد است. برای نمونه با افزایش گرما برخی از اراضی روسیه برای کشت آماده می‌شوند که این می‌تواند یک جنبه خوب باشد. علاوه بر این، در برخی موارد گسترش جغرافیای کشت یک محصول را شاهد خواهیم بود؛ برای نمونه در کشور ما خرمالو در خوزستان تولید می‌شود که در صورت گرم شدن ممکن است در مدارهای بالاتر نیز شاهد تولید این محصول باشیم. در نتیجه نمی‌توان گفت تغییر اقلیم همیشه با آسیب همراه است. وی با تعریفی از تغییرات اقلیمی، افزود: تحولات اقلیمی به‌ویژه تحولات اقلیمی دوران چهارم نوسانات زیادی دارد و همواره چهره زمین را دستخوش تغییر کرده است. شناسایی و ردیابی آثار این تحولات مقوله‌ای مهم برای ژئومورفولوژیست‌ها محسوب می‌شود. یکی از مهم‌ترین شواهد تغییرات و تحولات اقلیمی دوران چهارم وجود باقیمانده‌هایی از آثار یخچال‌های این دوره در مناطق مرتفع کوهستانی است رامشت با اشاره به تاثیرات منفی تغییرات اقلیمی بر حوزه کشاورزی اظهار کرد: در اثر تغییرات اقلیمی ممکن است بسیاری از موقعیت‌ها را از دست بدهیم. برای نمونه ممکن است زمینی که قابلیت کشت گندم را داشته، یکباره این ظرفیت را از دست بدهد. نمونه دیگر این است که دریای مدیترانه بستر بسیار مناسبی به‌ویژه برای گردشگری است که با گرم شدن هوا ممکن است این قابلیت از بین برود. براساس آنچه گفته تغییر اقلیم باعث بروز اختلال در مدیریت منابع آب شهری و به‌ویژه کشاورزی، سلامت، زیرساخت‌های شهری و شبکه تولید و انتقال انرژی، فرسایش خاک، تنوع زیستی و توریسم می‌شود. وی در تشریح نشانه‌های تغییر اقلیم گفت: افزایش دما، خشکسالی‌های پی‌درپی، افزایش آلودگی‌ها، کاهش منابع آبی، خشک شدن گیاهان و کاهش فضای سبز در سطح یک منطقه، مهاجرت گونه‌های محلی و کاهش تنوع زیستی و گونه‌ای از نشانه‌های تغییر اقلیم است.

نگاه خود را تغییر دهید

این کارشناس ضمن تاکید بر اینکه باید نگاه خود را به اتفاقات تغییر دهیم، افزود: نکته دارای اهمیت این است که آمادگی لازم را برای مدیریت تغییرات اقلیمی داشته باشیم و به آن به‌عنوان یک فرصت نگاه کنیم، نه یک چالش بزرگ. در حقیقت راهکار اصلی این است که شرایط را بپذیریم و بتوانیم در راستای آن پیش برویم.

رامشت با اشاره به تاثیرات تغییرات اقلیمی بر خاک اظهار کرد: تغییر اقلیم باعث تغییرات قابل‌توجهی در پوشش گیاهی طبیعی، خواص خاک و شیوه‌های کاربری زمین شد. خواص موثر خاک بسته به شرایط آب‌وهوایی عبارت است از دمای خاک، ترکیب گازهای خاک، پارامترهای بیولوژیک خاک، ویژگی افق بستر، شدت پدیده‌های انجماد، محتوای نمک، محتوای مواد آلی خاک و... که تغییر شرایط آب‌وهوایی در پی گرمایش جهانی و افزایش خشکی به شور شدن خاک‌های هیدرومورفیک کمک می‌کند.

اتفاقی همیشگی اما خطرناک!

این کارشناس با اشاره به اینکه تغییرات اقلیمی همیشه وجود داشته، افزود: اتفاقاتی اینچنین بسیار در زمین رخ داده، اما این بار دارای سرعت بیشتری است. تغییرات شرایط محیطی پدیده‌ای ساده و پرتکرار است؛ به‌گونه‌ای که باتوجه به آمار بیش از ۹۰ بار دمای کره زمین تغییر کرده است. اما در حال ‌حاضر علت سرعت یافتن این اتفاق شیوه زندگی انسان‌ها است، این در حالی است که زمین تعادل ایجاد می‌کند.

رشد را به صفر برسانید

رامشت با بیان عوامل تشدیدکننده تغییرات اقلیمی گفت: مهم‌ترین عامل تشدیدکننده، شیوه زندگی است. دخالت انسان در طبیعت، استفاده بی‌رویه از منابع آبی و سایر منابع انرژی و بی‌توجهی به توسعه پایدار و عدم برنامه‌ریزی دقیق در اجرای برخی پروژه‌ها که در محل یا زمان مناسب یا به‌شکل مناسب صورت نگرفته از جمله عوامل بروز پدیده تغییر اقلیم است. کارشناسان متخصص عقیده دارند شیوه زندگی انسان‌ها غلط است و باید رشد را به صفر برسانیم؛ یعنی برای نمونه نباید سیمان یا فولاد تولید کرد، اما در حقیقت بشر مجبور است این کار را انجام دهد.

تولید به چه قیمت؟

عنایت‌الله بیابانی، قائم‌مقام دبیرکل خانه کشاورز درباره تاثیر تغییرات اقلیمی بر حوزه کشاورزی به صمت گفت: نخستین حوزه‌ای که تغییر اقلیم آسیب زیادی به آن می‌زند، کشاورزی است. ضرر هر اقدامی که موجب اخلال در نظام کشت، داشت یا برداشت شود، گریبان زحمتکش‌ترین افراد را می‌گیرد و باید بررسی کرد چگونه می‌توان در برابر این پدیده مقاومت کرد و ضرر این اتفاق را برای تولیدکننده کاهش داد.

افزایش تولید به هر قیمتی درست نیست

بیابانی با اشاره به تاثیرات بد تغییرات اقلیمی بر خاک اظهار کرد: پایه هر تولیدی خاک است، این در حالی است که با بهره‌برداری نامناسب از خاک به آن آسیب می‌زنیم. اگر نتوانیم از خاک مراقبت کنیم، به اندازه تغییر اقلیم در تولید محصولات کشاورزی خسارت خواهیم دید. استفاده از کود مناسب، بذر مناسب و... موجب می‌شود خاک همیشه قابل‌بهره‌برداری باشد. افزایش تولید به هر قیمتی درست نیست، بلکه باید به اندازه ظرفیت تولید خاک از آن استفاده کرد. استفاده از بذرهای اصلاح‌شده و بهره‌وری و تولید حسب امکانات موجود امری ضروری است. خودکفایی در تولید محصولات کشاورزی نباید به‌قیمت از دست رفتن منابع زیرزمینی محقق شود. وی با گلایه از مدیریت نادرست در حوزه کشاورزی گفت: بخش کشاورزی کشور سال‌ها است از مدیریت نادرست، روزآمد نبودن تجهیزات، بهره‌مند نبودن از تسهیلات کم‌بهره، نداشتن بازاری ثابت، نوسان نرخ و عدم کنترل نرخ نهاده‌های تولید و همچنین نبود برنامه کشت رنج می‌برد.

تخصص نیست

قائم‌مقام خانه کشاورز با اشاره به نبود تخصص در کشاورزان گفت: کشاورزان هنوز آگاهی لازم در زمینه استفاده از سموم مختلف را ندارند که این امر موجب وارد آمدن آسیب‌های بسیاری به خاک می‌شود. متاسفانه در برخی موارد برای از بین بردن سموم صیفی‌جات از آفت‌کش‌های غیراستاندارد استفاده می‌شود؛ از همین رو باید بر تولید صیفی و سبزی نظارت بیشتری شود. متاسفانه کارشناسان جهاد کشاورزی سموم معتبر و تضمین‌شده‌ای را برای تولید محصول بهتر به کشاورز معرفی نمی‌کنند و باید کشاورز خود با آزمون‌وخطا از بین چندین نوع سم داخلی و خارجی، یکی را انتخاب کند. از سوی دیگر اغلب فروشگاه‌های عرضه و فروش سموم در این حوزه کارشناس نیستند و افراد حاضر در این فروشگاه‌ها تجربه و تخصص کافی برای راهنمایی کشاورزان را ندارند.

همه کشورها کمک کنند

پدرام جدی، کارشناس کشاورزی درباره تغییرات اقلیمی و تاثیرات آن بر حوزه کشاورزی به صمت گفت: تغییرات آب‌وهوایی، بر کاشت، داشت و برداشت به‌شدت تاثیرگذار خواهد بود و می‌تواند خسارت‌آفرین باشد.

وی درباره منابع آبی نقاط مختلف کشور اظهار کرد: در فلات مرکزی و شرق کشورمان از نظر منابع آبی وضعیت مناسب نیست و در اصفهان، همدان، فارس، کرمان، یزد و خراسان جنوبی بیشترین تنش آبی را داریم. در شمال کشور شرایط آبی نسبتا مناسب است، اما به‌دلیل کشت غرقابی برنج، شاهد ازدیاد مصرف آب هستیم و همین باعث می‌شود در تابستان به‌ویژه در تیر شاهد تنش آبی در این مناطق باشیم. بعد از شمال، در غرب کشور نیز در اغلب سال‌ها وضعیت بارش مناسب است، اما به‌دلایل اقلیمی این شرایط منجر به دور شدن تنش آبی از این مناطق نیز نشده است. گاهی اوقات میزان بارش‌ها مناسب است، اما چون به‌صورت برف نیست و بیشتر باران است و شدت بالایی دارد، ماندگاری کمی روی زمین دارد و میزان هدررفت آنها بیشتر است و بازگردانی آنها نیز بسیار پرهزینه است و البته مقدار زیادی هم تبخیر می‌شود.

جدی ضمن تاکید بر اینکه تغییر اقلیم ابعاد اقتصادی پررنگی دارد، افزود: تداوم تغییر اقلیم به مشکلات اقتصادی و اجتماعی دامن می‌زند. همچنین موجب مهاجرت، تغییر فرآیند کاری و... می‌شود.

راهکار چیست؟

این کارشناس در بیان راهکاری برای حل این موضوع گفت: به‌منظور کاهش آسیب تغییرات اقلیمی باید همه کشورها دست‌به‌دست هم دهند. از سوی دیگر در حوزه کشاورزی می‌توان با فناوری خسارت‌های تغییرات اقلیمی را کاهش داد.

سخن پایانی

ضرر و زیان ناشی از تغییرات اقلیمی بر هیچ‌ کس پوشیده نیست، اما کاش یاد بگیریم با این موضوع نیز مانند برخی از مسائل دیگر همسو شویم! زیرا به‌عقیده بسیاری از کارشناسان همراهی با این تغییر می‌تواند فرصت‌های خوبی را ایجاد کند. در حقیقت ما انسان‌ها و بهره‌برداری‌های بی‌رحمانه‌ای که از این کره مهربان کردیم موجب تغییرات اقلیمی شده‌ایم. ظاهرا اگر با این اتفاق نسبتا ناخوشایند همراه شویم می‌توانیم کمی از خشم طبیعت بکاهیم و فرصت‌سازی کنیم؛ هرچند بررسی خوب یا بد بودن تغییرات اقلیمی هنوز جای کار دارد!