ضرورت جلوگیری از تلفات آب

آنچه در شرکت‌های آب و فاضلاب به‌شکل کلی به‌عنوان «آب بدون درآمد» مطرح می‌شود، دقیق به‌معنای تلفات آب نیست، شاید اندکی بیشتر از یک‌سوم این آب بدون درآمد را به‌عنوان تلفات در نظر بگیریم. «آب بدون درآمد» به تلفات واقعی، تلفات ظاهری و مصارف مجاز بدون درآمد دسته‌بندی می‌شود، همین‌طور که از لفظ آن مشخص است، مصرف آب در این ۳ بخش، درآمدی برای شرکت‌های آب و فاضلاب ایجاد نمی‌کند. تلفات ظاهری، آبی است که هدر نرفته و آب به‌دست مصرف‌کننده رسیده، اما به‌هردلیلی برای شرکت آب و فاضلاب تامین درآمد نداشته است.

علت آن می‌تواند به‌خاطر مشترکان غیرمجاز باشد که این آب را مصرف کرده‌اند، اما شرکت قبضی صادر نکرده و درآمدی هم بابت آن نداشته است، همچنین ممکن است دستگاه و تجهیزات اندازه‌گیری شرکت در نقطه‌ای که آب را به مشترک تحویل می‌دهد، خطا داشته باشد یا به‌دلیل خطاهای انسانی حجم کمتری صورت‌حساب شده باشد. از طرفی، شرکت آب و فاضلاب یک‌سری مصارف مجاز دارد که درآمدی از آن آب حاصل نمی‌شود. زمانی که آب وارد تاسیسات می‌شود، باید برای انجام فرآیندها از جمله فرآیندهای تصفیه و شست‌وشوی تاسیسات، مقداری آب مصرف شود که در نهایت تبدیل به درآمد نمی‌شود. مورد بعدی، هدررفت واقعی است؛ این بخش همان آبی است که به‌معنای واقعی هدر می‌رود و می‌تواند دلایل مختلفی داشته باشد. فرآیند تولید و توزیع آب از طریق یک‌سری تاسیسات مکانیکی، ابنیه‌ای مثل مخازن، خطوط انتقال و شبکه انجام می‌شود که تلفات واقعی آب ناشی از ایجاد نشتی در این قسمت‌ها است. البته باید یادآور شد از نظر استانداردهای جهانی بخشی از این هدررفت‌ها اجتناب‌ناپذیر است، به‌طور مثال زمانی که در یک کارخانه کالایی تولید می‌شود، تمام افرادی که در آنجا مشغول هستند، تلاش می‌کنند تلفات و هدررفت منابع را به‌صفر برسانند که این امر چندان میسر نیست. شرکت‌های آب و فاضلاب نیز به‌عنوان تامین‌کنندگان آب نمی‌توانند تلفات را به‌صفر برسانند، اما می‌توانند بخش زیادی از این تلفات را کنترل کنند. کنترل این بخش به‌معنای جلوگیری از نشت آبی است که از تاسیساتی مثل خطوط انتقال و شبکه، ایستگاه‌های پمپاژ و مخازن ایجاد می‌شود. این نشتی‌ها تلفات آبی است که از چرخه توزیع خارج می‌شود و به‌دست مصرف‌کننده نمی‌رسد، گرچه ممکن است، همین آبی هم که تلف می‌شود، به سفره‌های آب زیرزمینی برگردد. طبق استانداردهای جهانی IWA درباره تلفات آب، نحوه اندازه‌گیری و شناسایی محل‌های نشت و راه‌های جلوگیری از آن مشخص است که در ایران نیز مجموعه وزارت نیرو از این استانداردها بهره می‌گیرد. در زمینه کاهش تلفات واقعی آب پیش از هر چیز باید ببینیم کجاها نشت رخ می‌دهد و کدام مخزن و خط انتقال است که نشتی دارد، چرا که این نشتی‌ها به‌چشم دیده نمی‌شوند، در واقع این نشتی‌ها را باید ابتدا شناسایی و سپس با روش‌های فنی مختلف آنها را رفع کنیم. در برخی موارد، باید شبکه‌های توزیع، خطوط انتقال، مخازن و تاسیسات را بازسازی کنیم که هرکدام از اینها در عمل از نظر فنی کار بسیار سنگینی است، همچنین از نظر اقتصادی نیز هزینه زیادی برای این هدف نیاز است، به‌همین دلیل هم هست که برخی کارشناسان این حوزه ممکن است بگویند که هزینه‌های کاهش آب بدون درآمد، مقرون به صرفه نیست. بحث اقلیم تاثیر زیادی بر تلفات واقعی آب ندارد، در واقع این ضعف زیرساخت‌ها و مسائل اقتصادی است که باعث می‌شود در برخی استان‌ها تلفات آب بیشتری داشته باشیم. بسیاری از استان‌ها به‌تناسب تعرفه‌ها پاسخگوی اجرای پروژه‌های کاهش هدررفت آب نیستند. برای الگوبرداری از آنچه در کشورهای مختلف دنیا انجام شده، اقداماتی انجام ‌گرفته و از سمت مجموعه وزارت نیرو تیم‌های کاهش هدررفت طی سنوات گذشته به کشور آلمان، ژاپن و... سفر کردند تا بتوانند با الگوهای مختلف آشنایی پیدا کنند، به‌طور کلی روش‌هایی که استاندارد IWA است، کمابیش در همه جای دنیا پیاده‌سازی می‌شود، اما نکته مهم، توجه به تفاوت در زیرساخت‌ها است. به‌طورمثال، درباره تصفیه‌خانه یا تاسیساتی که ۵۰ سال عمر دارند و هنوز از آن بهره‌برداری می‌کنیم، تنها می‌توانیم در بهینه‌ترین حالت از آنها نگهداری کنیم و نسبت به عملکرد آن کاهش تلفات داشته باشیم، اما زمانی که به کشوری مثل ژاپن نگاه می‌کنید، می‌بینید که زیرساخت‌ها کیفیت بالایی دارند و برای مثال، در بسیاری از موارد از لوله‌های استیل استفاده می‌شود، به‌همین‌دلیل الگوبرداری ما هم باید باتوجه به تاسیسات اینجا انجام شود. نباید از این غافل بود که باوجود تلاش‌های بسیار زیادی که در برخی حوزه‌های کاری مثل نشت‌یابی و رفع نشت خطوط انتقال قطور در سطح کشور شده، متاسفانه این فناوری هنوز به‌شکل یک فناوری قطعی در کشور وجود ندارد و طی سنوات گذشته مجبور به استفاده از فناوری‌های خارج از کشور بودیم، به‌همین‌ترتیب باتوجه به شرایط، از امکان استفاده از دانش و توان پیمانکاران و تجهیزات خارجی بهره‌مند شویم، در واقع اگر ضعف تصمیم‌گیری‌ها، زیرساخت‌ها و کمبود منابع را کنار بگذاریم، مشکلات اجتناب‌ناپذیری وجود دارد که مانعی برای تحقق اهداف کاهش هدررفت آب است، اما به‌طورجدی می‌توان گفت طی سال‌های گذشته در کل مجموعه شرکت آب و فاضلاب کشور، تلاش همگان بر این بوده تا به‌سمتی حرکت کنیم که کمترین میزان تلفات را داشته باشیم، به‌طورمثال در شبکه آب تهران در بسیاری از بخش‌های شبکه، مناطق مجزا پیاده‌سازی شدند که کنترل تلفات آب را با روش‌های مختلف انجام می‌دهند.