چهره کلیدی توافق ۲۵ساله ایران و چین

وانگ یی، وزیر خارجه چین که به عنوان بخشی از تور خاورمیانه‌ای خود دیروز وارد تهران شده است، امروز شنبه در دومین روز حضور خود در ایران قرار است «سند برنامه همکاری جامع جمهوری اسلامی ایران و جمهوری خلق چین» را همراه با همتای ایرانی خود امضا کند.

توافقنامه یا تفاهمنامه؟

با این حال بر اساس آنچه به عنوان متن فارسی نسخه نهایی پیش نویس قرارداد ایران و چین به همراه ضمایم آن در شبکه‌های اجتماعی منتشر شده، به نظر می‌رسد این سند همکاری بیشتر یک تفاهمنامه است تا یک توافقنامه دقیق و مدون مانند برجام. به عبارتی این مشارکت راهبردی بین ایران و چین، طرحی است که نشان می‌دهد هر دو طرف در زمینه‌های مختلفی متمایل به همکاری با یکدیگر هستند. همچنین این قرارداد می‌تواند راهی برای ایران و چین در جهت رسمی کردن گسترش روابط خود با یکدیگر باشد.

به بیان دیگر در این سند هیچ پروژه اجرایی تعریف‌شده‌ای (حاوی عناصر یک تعهدنامه یا قرارداد همچون تاریخ‌های اجرایی، مبالغ سرمایه‌گذاری و اعداد و ارقام مربوطه) وجود ندارد و صرفاً راهبرد بلندمدت همکاری میان دو کشور در حوزه‌های مختلف اقتصادی، علمی، صنعتی، تجاری، امنیتی، نظامی و... را به شکل کلی بیان کرده و بندهای این سند و ضمیمه‌های آن به نوعی تنها چارچوب‌های کلی پروژه‌ها و قراردادهای مورد نیاز آتی را تعیین نموده است.

بنابراین حتی تا اجرایی شدن اقدامات کوتاه‌مدت احتمالاً هنوز زمان زیادی باقی مانده است. همچنین این سند هنوز فاقد ضمانت‌های اجرایی است که آن را به توافقی الزام‌آور بدل کند.

از سوی دیگر مسائل عملی هنوز حل نشده باقی مانده‌اند و چالش‌های فراوانی در مسیر اجرایی شدن این طرح وجود خواهد داشت. حوزه‌ها و ابعاد همکاری در توافق‌هایی جداگانه ذیل این سند باید به صورت جزء به جزء مورد توافق قرار گیرند.

همچنین علاوه بر کشورهای رقیب که می‌خواهند جای ایران را در تعامل با چین بگیرند، کم نیستند بازیگرانی که اجرای این توافق را بر باد رفتن اهرم فشار غرب می‌پندارند که ایران را از زیر فشار تحریم‌های اقتصادی بیرون می‌کشد.

بر اساس گزارش گلوبال‌تایمزدر بازه سال‌های ۲۰۰۱ تا ۲۰۱۴، میزان واردات ایران از چین از کمتر از ۱ میلیارد دلار به ۲۴ میلیارد دلار رسید و ۵۰ درصد از کل مبادلات تجاری ایران را دربرگرفت. و اگرچه پس از اجرای برجام سهم چین از کل مبادلات تجاری ایران کاهش یافت اما این کشور در اوایل سال ۲۰۱۹ و یک سال پس از خروج امریکا از برجام همچنان عمده‌ترین شریک تجاری ایران بود.

در همین بازه زمانی ۲۰۰۱ تا ۲۰۱۴ واردات نفتی چین از ایران از حدود ۲.۵ میلیارد دلار به بیش از ۲۷ میلیارد دلار رسید. بنابراین می‌توان گفت تهران برای کاستن از فشار تحریم‌های واشنگتن، بیش از هر کشوری، به چین متکی است. در طول تحریم‌های دوران ریاست‌جمهوری اوباما سهم چین از صادرات نفتی ایران از ۲۶ درصد در سال ۲۰۱۱ به ۵۵ درصد در سال ۲۰۱۵ رسید.

همکاری تهران-پکن در میانه جنگ قدرت‌ها

در سطح بین‌المللی، درحالی‌که شکل جدید جنگ قدرت، نظام بین‌المللی را در نقطه عطف تاریخی قرار داده است، توافق راهبردی ایران و چین، آن هم در شرایطی که روند تعامل ایران و امریکا برای بازگشت به برجام عملاً به بن‌بست رسیده، معنایی جز متضرر شدن امریکا و متحدانش ندارد. چراکه از نگاه آنها نتیجه اجرایی شدن این توافق، از یک‌سو کم‌اثر شدن کارکرد کارزار فشار حداکثری علیه ایران است، و از سوی دیگر بهره‌برداری چین از یک فرصت بکر راهبردی برای گسترش قدرت اقتصادی و ژئوپلتیک محسوب می‌شود.

تام اُکانر خبرنگار نشریه امریکایی نیوزویک در گزارشی در اینباره نوشته است که سیاست تحریمی سال‌های اخیر امریکا و متحدانش، ایران و چین را برای نزدیک شدن به یکدیگر تحت فشار قرار داده و یکی از عناصر کلیدی این سند همکاری، برقراری رابطه‌ای عاری از تحریم، یا "مشارکتی تحریم گریز" است. به باور وی این امر نتیجه‌ی اعمال بیش از حد تحریم‌های امریکا در دهه‌های گذشته است.

با این حال برخلاف امریکا که از نقطه نظر امنیتی به خاورمیانه می‌نگرد و با معامله‌ها و توافق‌های تسلیحاتی به روابط خود با متحدینش را استحکام می‌بخشد، چین بدون ورود به درگیری‌های منطقه‌ای و با اجتناب از حمایت از گروه‌ها و عوامل دخیل، بر گسترش قدرت نرم خود در خاورمیانه متمرکز بوده است. به همین دلیل پکن توانسته با ایجاد توازن در روابطش، هم خریدار بزرگ نفت عربستان و شریک تجاری متنفذ در کشورهای حاشیه خلیج‌فارس باشد، و هم با ایران وارد همکاری راهبردی شود. تور خاورمیانه‌ای وزیر امور خارجه‌‌ی چین نشانگر آن است که پکن، برخلاف واشنگتن، معتقد است که حل مسائل منطقه مستلزم همکاری همه بازیگران منطقه‌ای است و هیچ راه‌حلی بدون در نظر گرفتن ایران، قابل اجرا نیست.

این امر همچنین می‌تواند عامل اصلی تأخیرها و کُند پیش رفتن روند توافق ایران و چین بوده باشد؛ با توجه به اینکه هدف پکن از ایجاد چنین توازنی در روابط خود، تأمین منافع ملی چین است و به هیچ وجه دوست ندارد دیگر روابط اقتصادی و تجاری پر سود خود با کشورهای حاشیه خلیج‌فارس را قربانی عواید ناشی از همکاری راهبردی با ایران کند.

زمینه‌های قرارداد ۲۵ساله

مقامات ایران و چین سال‌هاست که در مورد طرح همکاری گسترده‌ی مشترک ۲۵ ساله، مذاکره می‌کنند. گفته می‌شود، شی جین پینگ، رئیس‌جمهوری چین در سفر سال ۹۴ به تهران، ایده برنامه مشارکت راهبردی جامع را مطرح کرده و به تأیید مقامات ایرانی رسیده است. همچنین گزارش‌هاحاکی است که ظریف، وزیر امور خارجه‌ ایران یک پیش‌نویس از این سند را دو سال بعد به چین برده و از آن زمان طرفین در حال مذاکره بوده‌اند.

کارشناسان بر این باورند که کُند بودن روند پیشروی این قرارداد از یک‌سو به دلیل اقتضائات فضای بین‌المللی است و از یک سو می‌تواند نشان‌دهنده نوعی موشکافی و قاطعیت نسبت به این مسئله بوده باشد.

تیرماه سال ۹۹ «محمدجواد جمالی نوبندگانی»، عضو کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس دهم، درگفت‌وگویی در رابطه با «سند ۲۵ ساله راهبردی ایران و چین» گفت: دیدار رئیس‌جمهوری چین با مقام معظم رهبری بسیار مهم بود و بنای ارتباط با چین در همان دیدار گذاشته شد. با توجه به اینکه دولت درگیر برجام و سایر مسائل بود حاکمیت این ماموریت را به رئیس مجلس وقت، لاریجانی داد تا سفری به این کشور داشته باشد. لاریجانی در یکی از بی‌سابقه‌ترین سفرهایی که به خارج از کشور داشت به همراه روسای کمیسیون برنامه و بودجه و رئیس کمیسیون انرژی و چند نفر از وزرا من جمله وزیر اقتصاد برنامه استراتژیک بلند مدت میان، ایران و چین را دنبال کردند.

وی در پاسخ به این سوال که لاریجانی در سفری که داشت از طرف رهبری پیامی را به چین بردند، گفت: بهتر است که اینطور بگوئیم، رهبری کاملا در جریان سفر ایشان بودند و لاریجانی از طرف حاکمیت آن هیات را نمایندگی کرد.

چهره کلیدی قرارداد ۲۵ ساله

اگرچه بطور رسمی مسئولیت هماهنگی درباره این سند به وزارت امور خارجه ایران سپرده شده است، اما شنیده‌ها حاکی است که علی لاریجانی، رئیس پیشین مجلس که هم تعامل نزدیکی با دولت روحانی به خصوص در سیاست خارجی داشته و هم سال گذشته به عنوان مشاور مقام معظم رهبری انتخاب شده، نقش اصلی را در مذاکرات مربوط به این سند ایفا کرده و در ادامه نیز در روند اجرای همکاری‌ها، این نقش کلیدی را بر عهده خواهد داشت.

رسانه انگلیسی Amwaj Media به نقل از منابع ایرانی که نخواسته‌اند نامشان فاش شود، مدعی شده است که انتصاب لاریجانی به عنوان مشاور رهبری به‌ طور موثری به معنای آن است که وی مسئولیت هماهنگی عوامل مختلف درونی نظام را که با چین در ارتباط اند، بر عهده دارد تا همگی به صورت یکصدا عمل کنند؛ از وزارت نفت گرفته تا وزارت امور اقتصادی و دارایی.

به ادعای این رسانه یک منبع آگاه در ایران گفته است که لاریجانی هم اکنون در ساختمانی در زمین‌های وزارت امور خارجه در شمال تهران مستقر است. این منبع به شرط فاش نشدن نام، اعلام کرد که وانگ یی، وزیر امور خارجه‌ی چین، علاوه بر دیدارهای اعلام شده با روحانی و ظریف، به صورت جداگانه با علی لاریجانی نیز دیدار خواهد کرد.