آواز دهل شنیدن از دور خوش است

 مهاجرت واژه‌ای آشنا در جامعه است که براساس موقعیت‌های مختلف بروز می‌کند اما اصل همه آنها یک‌ چیز است، رفتن! تغییرات اقلیمی و به‌تبع آن تنش‌های آبی، ضعف اشتغال و محرومیت از جمله دلایل مهاجرت افراد از روستا به شهر است. این روزها بسیاری از جوانان، زیبایی‌های روستا را رها کرده و با رؤیایی شیرین به شهری می‌آیند که مدت‌هاست کام شهروندان آن از گرانی خانه تا حقوق‌هایی که کفاف هیچ خرجی را نمی‌دهد، تلخ است. با نگاهی به گوشه و کنار شهر، افراد بسیاری را می‌بینیم که با هدف دستیابی به زندگی رؤیایی از روستا به شهر مهاجرت کردند. آمارها نیز به این موضوع گواهی می‌دهند و نشان از خالی شدن حدود ۳۰ هزار روستا از سکنه و تغییر ترکیب جمعیتی کشور در دهه‌های اخیر دارند. متاسفانه جمعیتی که روزی اقتصاد تولید‌محور داشت، در سایه محرومیت‌ها رخت مهاجرت بر تن می‌کند و راهی شهرها می‌شود، در حالی که همین مهاجرت تبعات اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی زیادی دارد. صمت در این گزارش به‌مناسبت روز جهانی مهاجران به بررسی دلایل مهاجرت از روستا به شهر و تقویت مهاجرت معکوس پرداخت.

روستاها خالی از جمعیت شدند

حدود نیمی از ۶۲ هزار روستای کشور یعنی ۳۰ هزار روستا در ایران خالی از سکنه هستند، این در حالی است که اوضاع سکونت در روستاهای دارای سکنه هم چندان مساعد نیست. ۸۵ درصد اراضی کشاورزی در بخش روستایی قرار دارد و ۲۷ درصد تولید ناخالص ملی و ۱۸ درصد اشتغال ازسوی این جوامع محقق می‌شود، اما فقط ۲۶ درصد جمعیت کشور در مناطق روستایی زندگی می‌کنند. روزگاری نبض زندگی در روستاها باوجود کمبود شدید امکانات اولیه زندگی می‌زد. پیش از این مردم روستا با عزمی راسخ به‌دنبال تولید و رفع نیازهای اولیه خود بودند، اما به‌مرور زمان بنا به دلایل مختلف دل از روستا کنده و جذب زیبایی‌های فریبنده در شهرها روانه آن شدند تا زندگی جدیدی را تجربه کنند، اما این مسئله خالی از آسیب نبود. دیگر با پیشرفت تکنولوژی، زندگی به شیوه سنتی برای کمتر کسی جذابیت دارد. این روزها باتوجه به خشکسالی و افزایش هزینه‌های زندگی، کسب درآمد از طریق دامداری و کشاورزی به شیوه قدیمی جوابگوی نیاز خانوارها نیست؛ بنابراین شاهد افزایش تعداد روستاییان جویای کار و مهاجرت آنها به شهرها هستیم. از سوی دیگر پس از گذشت مدتی با افزایش جمعیت شهری و گرانی مسکن بسیاری از روستاییان از شهرنشینی خسته شده و از سر اجبار به روستاها بازمی‌گردند. در همین زمینه چندی پیش محمد حسینی، معاون رئیس‌جمهوری از برنامه دولت برای جلوگیری از مهاجرت روستاییان به شهرها خبر داد، اما متاسفانه تا امروز خبر بسیار است و عمل کم!

دولت دست از دخالت بردارد

ناصر محمدیان، کارشناس اقتصاد شهری درباره مهاجرت روستاییان به شهرها به صمت گفت: در حال‌ حاضر نسبت جمعیت روستانشین به شهرنشین در کشور ما ۳۰ به ۷۰ شده و اصلی‌ترین ملاک روستاییان برای مهاجرت به شهر اشتغال و کسب درآمد و رفاه بیشتر است. سن مهاجرت معمولا بین ۱۵ تا ۳۰ سال است و در صورت ادامه این روند، تعداد افراد کهنسال در روستاها افزایش می‌یابد.

وی با اشاره به عوامل مهاجرت و اثرات آن، اظهار کرد: یکی از عوامل مهاجرت، دستمزد پایین کار در روستاها و افزایش آن در شهرها است و تا زمانی که این روند ادامه دارد نمی‌توان از مهاجرت جلوگیری کرد، این در حالی است که پس از مهاجرت، روستاییان با وجه دیگری از زندگی شهری از جمله کمبود شغل و درآمد روبه‌رو می‌شوند. این مهاجران در مبدأ و مقصد، مسائل و مشکلاتی از جمله نابسامانی‌های متعدد ناشی از فشار بر منابع و امکانات محدود جوامع شهری، بیکاری و کم‌کاری، کمبود فضای زیستی و آموزشی، آلودگی هوا و محیط زیست، سالخوردگی و زنانه شدن نیروی کار کشاورزی، تخلیه روستاها و... را به‌وجود می‌آورند.

راهکار چیست؟

این کارشناس در بیان راهکارهایی برای جلوگیری از مهاجرت از روستا به شهر گفت: تامین نیازهای اساسی و خدمات زیربنایی در نواحی روستایی، تامین سرمایه‌های لازم از طریق ارائه وام‌های بلندمدت و کم‌بهره، ارائه کمک‌های بلاعوض و بیمه اراضی کشاورزی و عملیاتی کردن طرح اعزام مهندسان کشاورزی و دامپزشکان به روستاها برای رونق بخشیدن به اقتصاد مبتنی بر کشاورزی و دامداری روستایی برای توسعه علمی و صنعتی متوازن و پایدار از جمله این راهکارها است. بر این اساس تولید شغل و ایجاد اشتغال پایدار در روستا و ایجاد صنایع تبدیلی باتوجه به نیاز منطقه می‌تواند از روند روبه‌رشد مهاجرت جلوگیری کند.

مهاجرت لزوما بد نیست

محمدیان ضمن تاکید بر نقش مهم روستاها در اقتصاد کشور اظهار کرد: در حال‌ حاضر ۷۰ درصد جمعیت ایران در شهرها زندگی می‌کنند که این آمار، مناسب نیست، چون مسیر آبادانی شهرها از روستاها می‌گذرد و اگر روستاها آباد نشوند، شهرها نیز نمی‌توانند به‌خوبی مسیر توسعه و آبادانی را طی کنند. تولیدات کشاورزی، اساس و پایه پیشرفت کشور هستند که این تولیدات نیز نتیجه تلاش روستاییان به‌شمار می‌روند؛ بر همین اساس راه آبادانی شهرها این است که روستاها آباد شوند و نباید از روستاها غافل شد.

این کارشناس با بیان اینکه مهاجرت از روستا به شهر لزوما بد نیست، افزود: گاهی مهاجرت یک فرد از روستا به شهر موجب افزایش بهره‌وری نیروی کار و کارآیی می‌شود. آن چیزی که مشکل ایجاد می‌کند، مهاجرت‌هایی است که موجب اثرات خارجی منفی می‌شود.

وی درباره مهاجرت معکوس بیان کرد: افراد هنگامی اقدام به مهاجرت معکوس می‌کنند که شرایط کسب درآمد در روستا برای آنها فراهم شود. در این زمینه بازارسازی نیز دارای نقش بسیار مهمی است، زیرا اگر فرد نسبت به وجود بازار برای محصولات خود اطمینان داشته باشد، قطعا برای کسب‌وکار به روستا باز خواهد گشت.

آزادی فعالیت اقتصادی

این کارشناس با اشاره به دخالت دولت در بازار کشاورزی گفت: معمولا روستاهایی که تحت دخالت یا قیمت‌گذاری‌های دولتی هستند با پدیده مهاجرت ساکنان روبه‌رو می‌شوند. آزادی فعالیت اقتصادی در جلوگیری از مهاجرت افراد به شهرها نقش مهمی دارد. اینکه روستایی بتواند محصولات خود را بدون واسطه به ‌دست مصرف‌کنندگان برساند تا به‌واسطه آن درآمد بهتری داشته باشد، موجب اطمینان به کسب‌وکار روستایی خواهد شد: از همین رو دخالت نکردن دولت در بازار کشاورزی می‌تواند بسیار کمک‌کننده باشد.

نقش اشتغالزایی در جلوگیری از مهاجرت

ابوالفضل میرقاسمی، کارشناس توسعه پایدار روستایی با اشاره به تجربه موفق دیگر کشورها در امر توسعه پایدار روستایی به صمت گفت: توسعه پایدار روستایی با تاکید بر جایگزینی صنایع کوچک، موضوعی است که چند سالی می‌شود در بیشتر کشورهای آسیای‌شرقی جا افتاده است. در کشورهایی نظیر ژاپن و تایلند روستاها با حمایت دولت توانسته‌اند برای محصولات خود که حاصل فعالیت در عرصه صنایع خرد و صنایع‌دستی بوده، بازارسازی کنند و به رشد اقتصادی قابل‌توجهی برسند و در این فرآیند هر روستا با یک محصول شناخته می‌شود.

وی با اشاره به چگونگی توسعه پایدار روستایی در کشور بیان کرد: توسعه پایدار روستایی زمانی محقق می‌شود که محصولات تولیدشده از استاندارد کافی برخوردار باشند و در کنار آن، بخش خصوصی یا دولتی در بازار از کسب‌وکارهای شکل‌گرفته حمایت کنند. در کشورهای گفته‌شده، صنایع خرد در روستاها به‌قدری توسعه‌یافته است که نوع و روند اجرایی آنها نظیر کارگاه‌های تولیدی هم موردتوجه گردشگران خارجی قرار گرفته و خود به‌عنوان یک جاذبه گردشگری شناخته می‌شود؛ به‌عبارت دیگر، علاوه بر تولید محصول، ماهیت تولید و روند آن هم ارزآور شده است.

نقش مهم شرایط اقلیمی

این کارشناس با بیان اینکه اقلیم و شرایط طبیعی در کشور ما تعیین‌کننده اصلی مشاغل در روستاها است، افزود: در هر جغرافیای روستایی باید کسب‌وکارها به فراخور شرایط طبیعی آن، راه‌اندازی شوند و تحقق این هدف از دانش‌بنیان‌ها برمی‌آید. حال باتوجه به گرمایش زمین و تغییرات اقلیمی و تاثیری که این معضلات بر الگوی بارش و رژیم بارندگی گذاشته، شرایط طبیعی روستاها دچار دگرگونی شده و ظرفیت‌شان برای کشاورزی کاهش یافته است؛ همچنین حفر چاه‌های غیرمجاز و دخالت‌های بیش از اندازه انسان در طبیعت باعث شده مناطق روستایی با بحران کم‌آبی مواجه شوند و شرایط برای اشتغال بحرانی‌تر شود، به‌همین دلیل، دیگر نمی‌توان اتکای ۱۰۰ درصدی روی کشاورزی و دامپروری داشت و بهتر است از معیشت‌های جایگزین و مکمل استفاده کنیم تا درآمد بخشی از خانواده‌های روستایی از این طریق حاصل شود.

راهکار چیست؟

میرقاسمی در بیان راهکارهایی به‌منظور جلوگیری از مهاجرت روستاییان به شهرها اظهار کرد: برای کاهش تعداد مهاجران اقلیمی باید به فکر معیشت جایگزین بود که در کنار آن بحث افزایش بهره‌وری هم مطرح می‌شود، چراکه باید از داشته‌های موجود طبیعی نظیر آب و خاک، استفاده مناسب کرد. گفتنی است بهره‌وری در بیشتر مناطق روستایی کشور پایین است و متاسفانه استفاده درستی از منابع موجود نمی‌شود. برای مثال، الگوی کشت نباید متاثر از گرانی یا ارزانی یک محصول کشاورزی باشد، بلکه باید به فراخور طبیعت منطقه کاشت را انجام داد و برای توسعه معیشت جایگزین، صنایع خرد همپای گردشگری می‌توانند موجب رشد اقتصادی روستاها شوند. در بیشتر کشورهای پیشرفته برای راه‌اندازی صنایع خرد، کارخانجات برخی از بخش‌های کار خود را برون‌سپاری می‌کنند. در ایران هم می‌توان میان صنایع بزرگ و کوچک با کسب‌وکارهای روستایی ارتباط برقرار کرد؛ در حالی که بیشتر روستاهای کشور تبدیل به مکان زندگی سالمندان و متاسفانه نسبت جمعیت شهری و روستایی ما معکوس شده است.

حذف دلالی

این کارشناس با اشاره به تغییرات لازم در فروش محصولات کشاورزی روستاییان گفت: توسعه صنایع خرد در روستاها با بهره‌گیری از توان دانش‌بنیان‌ها امری شدنی است. از آنجایی که دانش‌بنیان‌ها دارای ظرفیت‌های فناورانه بالایی هستند، می‌توان با برقراری ارتباط میان دانش بومی هر منطقه با دانش روز، صنایع خرد را در روستاها توسعه داد. در واقع باید برنامه‌ای طراحی شود که در بطن آن دانش‌بنیان‌ها، علم روز را با دانش بومی و ظرفیت‌های موجود پیوند دهند و متناسب با هر منطقه، شرایط اشتغالزایی منحصر به‌فردی را در آن به‌وجود بیاورند. کشاورزی قراردادی از آنجایی که تمامی روند تولید در آن، طبق یک برنامه مشخص پیش می‌رود، می‌تواند برای روستاییان فرآیندی مفید به‌حساب بیاید. کشاورزی قراردادی به این معنا است که کارخانه‌های تولید محصولات مرتبط با روستا با آموزش به کشاورزان و ارائه امکانات مناسب، محصول تولیدشده موردنظر را خریداری ‌کنند و بعد با تغییر و تحولات به بازار برسانند. چنین تجارتی برد-برد است و سودی که دلالان از محصولات کشاورزی می‌برند، عاید تولیدکننده محلی و کارخانه‌دار می‌شود. اگر چنین الگوهایی را شناسایی کنیم، به‌طور قطع روستانشینان هم از آن استقبال کافی می‌کنند؛ بنابراین توسعه صنایع خرد با توان دانش‌بنیان‌ها در روستاها امکان‌پذیر است، اما باید متناسب با شرایط طبیعی، اقلیمی و زنجیره عرضه و تامین مشخص انجام گیرد. متاسفانه اسناد آمایشی در ایران در حد مطالعه است و در بیشتر زمان‌ها خاک می‌خورد. به‌اعتقاد من، برنامه آمایشی باید متناسب با وضعیت نسبی و رقابتی هر منطقه نوشته شود. خدمات گردشگری با افزایش بهره‌وری و استفاده درست از منابع می‌تواند از پدیده پناهندگان اقلیمی در کشور بکاهد.

سخن پایانی

ظاهرا زرق‌وبرق شهرهای بزرگ حسابی به چشم روستاییان آمده است؛ به‌طوری که آسودگی زندگی روستایی را رها کرده و به شهرهای شلوغ و کدر از آلودگی مهاجرت می‌کنند. این مهاجرت به حدی زیاد است که بسیاری از روستاهای ما خالی از جمعیت ساکن شدند. با این وجود مسئولان با خوش‌خیالی خبر از مهاجرت معکوس می‌دهند، در حالی که شواهد حاکی از آن است که تا زمانی که به افراد مهاجر فشار زیادی نیاید حاضر به برگشت به روستا نیستند. البته در این مسئله کمترین قصور متوجه جوانان روستایی است و شاید مقصر اصلی این داستان دولت‌ها باشند که هیچ‌گاه فکری برای اشتغال پایدار روستاییان نداشتند؛ در حقیقت آنقدر وعده دادند که از عمل جاماندند!