ایرانی ها بنزین ارزان مصرف نمی‌کنند چون...

بنابراین اگر بنزین و قیمت آن جدای از قیمت خودرو مورد ارزیابی قرار گیرد، طبعا نتیجه آن همان نتایج مرسوم است که بنزین در ایران بسیار ارزان است. ارزان‌بودن بنزین زمانی معنی می‌یابد که به صورت نسبی و در کنار قیمت خودرو مورد توجه قرار گیرد.

یک سؤال اساسی و بسیار مهم این است که «آیا دولت واقعا روی بنزین یارانه می‌دهد؟»، آیا می‌توان به‌راحتی پذیرفت که دولت در سال‌های گذشته به مصرف‌کنندگان بنزین که دارندگان خودروهای سواری و شخصی هستند، یارانه پرداخت کرده است؟ برای پاسخ به این سؤال لازم است کالای بنزین را در کنار کالای «مکمل» آن یعنی خودرو ـ‌که هر دو در سال‌های گذشته به‌طور مستقیم یا غیرمستقیم در اختیار دولت بوده‌اند-‌ مورد بررسی قرار داده و با نگاهی مقایسه‌ای به چهار عنصر کلیدی این حوزه (یعنی قیمت بنزین، قیمت خودرو، سرانه مالکیت خودرو و عمر متوسط استفاده از خودرو در ایران و سایر کشورها)، پاسخ مناسب را پیدا کنیم.

 الف. قیمت بنزین

ایران در بین همه کشورهای اوپک و غیراوپک کمترین بهای بنزین را دریافت می‌کند. بر اساس گزارشی که در سایت Global petrol prices منتشر شده، بالاترین قیمت بنزین در جهان با ۲.۳ دلار مربوط به هنگ‌کنگ است. بعد از این کشور سوریه از دیگر کشورهایی است که قیمت بالایی برای بنزین در آن تعیین شده با بهای ۲.۰۴ دلار و بعد از آن هلند با بهای ۱.۹ دلار است. ارزان‌ترین بنزین دنیا همچنان متعلق به ونزوئلا با بهای ۰.۰۲ دلار است. بعد از ونزوئلا، ایران رکورددار ارزانی با بهای حدود ۰.۰۶ دلار است.

ب.عمر متوسط خودرو

متوسط عمر خودرو در اغلب کشورهای جهان بین ۵/۹ تا ۱۳ سال است؛ درحالی‌که متوسط عمر خودروها در ایران ۲۰ سال تخمین زده شده است. بر این اساس و با توجه به تعریف قانون خودروی فرسوده، بخش قابل ملاحظه‌ای از خودروی فرسوده بالای ۱۰ سال در کشور وجود دارد. کمترین عمر متوسط استفاده از خودرو (در جهان) مربوط به ایتالیاست و یکی از کشورها با عمر بالا ایران است. بر اساس تحقیقات نویسنده، رابطه بین عمر متوسط خودرو و قیمت بنزین در کشورها معنادار است؛ یعنی هرچه قیمت بنزین در کشورها پایین‌تر باشد، مدت زمان و عمر استفاده از خودرو بیشتر است.

پ. سرانه مالکیت خودرو

بالاترین سرانه خودرو مربوط به ایتالیا است -که کمترین عمر متوسط خودرو را دارد- و تقریبا جزء کشورها دارای بالاترین قیمت بنزین (۵۹/۱ دلار) است. همچنین ایران جزء پایین‌ترین کشورها در سرانه خودرو است. به عبارت دیگر اگر در ایران برای هر چهار الی پنج نفر یک خودرو وجود دارد، در بسیاری از کشورها برای هر ۵/۱ نفر یک خودرو وجود دارد؛ ولی آن کشورها هیچ‌گاه با این میزان ترافیک و تلفات روبه‌رو نیستند.

ت.قیمت خودرو

ایران جزء کشورهایی است که بالاترین قیمت خودرو را دارد. با توجه به اینکه بیش از ۹۵ درصد خودروی داخل از طرف سه شرکت ایران‌خودرو، پارس‌خودرو و سایپا تولید می‌شود که سهامدار عمده آنها دولت است، گران‌تربودن خودروی داخلی ناشی از هر علتی مانند ناکارآمدی خط تولید، پایین‌بودن بهره‌وری سرمایه و نیروی کار، تکنولوژی نامناسب و... باشد، باید اذعان کرد بخش خصوصی در آن دخالت نداشته است و از طرف دیگر بالابودن قیمت خودروی وارداتی عمدتا ناشی از سیاست‌های حمایتی دولت از خودروی داخل به صورت اخذ عوارض بسیار بالا از خودروی خارجی و ممنوعیت ورود خودروی خارجی است. البته بهتر است به جای صرفا قیمت خودرو، به مسئله کل مخارج و نسبت بین مخارج ثابت و متغیر برای یک مالک و استفاده‌کننده از خودرو توجه شود.

هر دارنده خودرو، از بابت خودرو، با دو دسته مخارج مصرفی روبه‌روست. نخست مخارج ثابت که شامل قیمت هر دستگاه خودرو،‌ مخارج نقل‌وانتقال و مخارج استهلاک است. دوم مخارج جاری و متغیر که شامل بنزین مصرفی، انواع بیمه‌ها، عوارض سالانه و مخارج تعمیر و نگهداری است.

طبعا کل این مخارج، هزینه‌ای است که دارنده یک خودروی شخصی در طول سال‌های استفاده از آن متحمل می‌شود؛ بنابراین برای پاسخ به این سؤال که آیا دولت در ایران، واقعا به دارندگان خودرو (در مقایسه با دارندگان خودرو در سایر کشورها) یارانه بنزین پرداخت می‌کند؟ و آیا این یارانه به نام مصرف‌کننده نیست؛ ولی به کام تولیدکننده خودرو؟ برای پاسخ به این سؤال باید به کل مخارج ثابت و متغیری که مالک یک خودرو در طول دوره استفاده از خودرو متحمل می‌شود، نگاه کرد.

به طور مثال حداقل قیمت (مخارج ثابت) یک خودروی پژوی ۲۰۰۸ مدل ۱۳۹۷ در ایران ۷۶۰ میلیون تومان است؛ درحالی‌که همین خودرو در سطح جهان به طور متوسط دارای قیمت ۳۸۰ میلیون تومان است (با فرض برابربودن کیفیت و نرخ ارز نیمایی). یعنی خودروی پژوی ۲۰۰۸ مدل ۲۰۱۷ در داخل به طور متوسط ۳۸۰ میلیون گران‌تر از مشابه خارجی آن است. به عبارت دیگر تولیدکننده برای یک خودروی ۲۰۰۸ از مصرف‌کننده در ایران ۳۸۰ میلیون بیشتر از متوسط قیمت جهانی همین خودرو دریافت می‌کند؛ بنابراین این مبلغ اضافی در اصل مانند سپرده و ودیعه‌ای است که مصرف‌کننده نزد تولیدکننده خودرو (که چون سهامدار عمده دولت است، در اصل نزد دولت) به امانت گذاشته و به نوعی قرار است این سپرده را به صورت اقساط در قالب مصرف بنزین پس بگیرد؛ پس مصرف‌کننده خودروی داخلی بنزین را ارزان مصرف نمی‌کند؛ بلکه عمده قیمت بنزین را که قرار است در آینده مصرف کند، به صورت یکجا در قالب مازاد قیمت داخلی خودرو نسبت به قیمت خارجی به تولیدکننده پرداخت کرده است.