منظور از یارانه پنهان چیست؟

 این اتفاق باعث شده دولت کالایی که می‌توانسته به قیمت بالاتر بفروشد و درآمد بیشتری کسب کند به قیمت پایین عرضه می‌کند و حالا در شرایطی که دولت دچار مشکل اقتصادی است به دنبال بازیابی درآمدهای خود است.

 یارانه به طور کلی، کمک مالی است که از طرف دولت به مردم تعلق می‌گیرد تا بتواند رفتار آنها در مصرف یا تولید تحت تاثیر قرار دهد. یارانه‌ها را می‌توان به دو نوع آشکار و پنهان تقسیم‌بندی کرد؛ یارانه‌های آشکار، جز هزینه‌های دولت به حساب می‌آیند و در قوانین یا برنامه‌های دولت مشخص شده است. گاهی دولت این هزینه را مستقیما به مردم پرداخت می‌کند، مانند یارانه ۴۵ و ۵۰۰ هزار تومانی و گاهی دولت می‌پذیرد بخشی از هزینه‌ها را بپردازد تا کالا ارزان‌تر به‌دست مصرف‌کننده برسد.

اما در کشورهایی که دولت قدرت زیادی در تولید دارد و انحصار محصولی را در دست دارد مخصوصا کشورهای نفتی، یارانه پنهان به‌وجود می‌آید؛ این نوع یارانه زمانی شکل می‌گیرد که به طور دقیق مشخص نیست چه میزان به عنوان یارانه پرداخت می‌شود و یارانه در واقعا به شکل یک امتیاز خاص تخصیص داده می‌شود. به عنوان مثال در کشور ما قیمت بنزین به صورت دستوری تعیین می‌شود ولی مشخص نیست قیمت واقعی بنزین چه بوده و چه میزان یارانه پرداخت شده است.

یارانه پنهان در شرایطی به وجود می‌آید که دولت در تولید کالایی انحصار دارد و بنابراین برای آن بازاری وجود ندارد که قیمتی به‌دست بیاید در نتیجه تعیین قیمت برعهده دولت خواهد بود. دولت‌های مختلف برای کسب محبوبیت سعی می‌کند تا حد ممکن قیمت را پایین بیاورد و یا از افزایش آن در اثر تورم جلوگیری کنند که باعث می‌شود قیمت کالا نسبت به قیمت واقعی آن پایین‌تر باشد.

آمار یارانه‌های پنهان

محاسبه میزان یارانه‌های پنهان به همان دلیلی که گفته شد یعنی عدم وجود بازار که قیمت را مشخص کند به طور دقیق قابل محاسبه نیست و عموما برای محاسبه آن از بازارهای جهانی و خارج از کشور استفاده می‌شود؛ به طور مثال برای محاسبه یارانه پنهان مواد نفتی قیمت داخل کشور را با فوب خلیج‌فارس مقایسه می‌شود که نمودار زیر میزان آن را در سال‌های اخیر را نشان می‌دهد.

میزان یارانه پنهان محاسبه شده تحت تاثیر دو قیمت داخلی و خارجی است در این بازه برخی اوقات قیمت نفت خام تا ۱۲۰ دلار پیش رفته و گاهی تا ۳۵ دلار کاهش یافته که این موضوع باعث می‌شود در موقیعت‌های مختلف هزینه فرصت فروش نفت در داخل کشور متفاوت شود و در نتیجه یارانه پنهان، تحت تاثیر قرار بگیرد.

بنابر گزارش تفریغ بودجه که دیوان محاسبات منتشر کرده است در سال ۱۳۹۹ برای پنج گروهی که در جدول اشاره شده است جمعا ۱۶۰۳مبلغ همت(هزار میلیارد تومان) تحت عنوان یارانه پنهان شناسایی شده است که معادل ۲.۵ برابر بودجه عمومی دولت و ۴۶ درصد کل حجم نقدینگی در سال ۱۳۹۹ است.

نتایج یارانه پنهان

یارانه پنهان سبب می‌شود برای مصرف‌کننده ارزش آن کالا کمتر از میزان واقعیش به نظر بیاید و در نتیجه به فکر بهینه‌سازی مصرف نباشد. بنابر گزارش شرکت ملی نفت، در شبکه گاز سراسری کشور حدود ۹ درصد از مصرف کل کشور هدر می‌رود در حالی که استانداردهای بین‌المللی حدکثر تا ۳ درصد قابل قبول است. همچنین شبکه تولیدکنندگان به خصوصا تولیدکنندگان محصولات سنگین مثل سنگ و فولاد با وجود آنکه بهینه است برای جابه‌جایی محصولات از قطار استفاده کنند ولی به دلیل سوخت ارزان ترجیح می‌دهند روی توسعه راه آهن سرمایه‌گذاری نکنند و حمل‌ونقل را به وسیله جاده انجام دهند.

همچنین سوخت ارزان باعث شده بسیاری از صنایع در وضعیتی قرار بگیرند که در صورتیکه ایران تولیدکننده گاز نبود و مجبور بودند نیاز خود را از خارج تامین کنند به هیچ عنوان صرفه اقتصادی برای تولید نداشتند از طرفی چون کشورهای همسایه ایران چنین یارانه‌ای را تخصیص نمی‌دهند، باعث می‌شود بین قیمت سوخت در ایران و سایر کشورهای منطقه اختلاف زیادی وجود داشته باشد، این اختلاف انگیزه قاچاق را ایجاد می‌کند.

هرچند آمار گفته شده درباره میزان قاچاق بسیار متفاوت است به طوری در سال ۹۸ پایگاه اطلاع رسانی دولت آن را بین ۲۰ تا ۴۰ میلیون لیتر در روز تخمین زد ولی وزیر نفت آن را حداکثر ۵ میلیون لیتر در روز بیان کرد اما وجود آن را نمی‌توان تکذیب کرد و این اتفاق هزینه زیادی را به مردم تحمیل می‌کند. از طرفی یارانه پنهان باعث شده مصرف بالای سوخت‌های بی‌کیفیت وضع  آلودگی را بدتر کند.

راه‌کار

دولت همواره زمانی که تحت فشار هزینه‌ها و کسری بودجه است به فکر اصلاح قیمت‌ها و حذف یارانه پنهان می‌افتاد و سعی می‌کرد با مقداری افزایش قیمت‌ها درآمدهای خود را افزایش دهد که این اتفاق باعث شده به مرور چنین تصوری در ذهن مردم شکل بگیرد که یارانه پنهان صرفا بهانه‌ای برای افزایش قیمت‌ها است و دیدگاه منفی نسبت به آن شکل بگیرد.

دولت برای جلوگیری از شکل گیری چنین تصویری در ذهن مردم با سعی کرد با طرح هایی مانند هدف مند‌سازی یارانه ها، یارانه آشکار و نقدی را جایگزین یارانه پنهان کند. با وجودی که این طرح منفعت زیادی به گروه‌های درآمدی پایین می‌رساند ولی اجرای این ایده در سال ۹۸ باعث واکنش منفی مردم شد.

اما همچنان مهم‌ترین مسئله در یارانه پنهان کشف قیمت است تا زمانی که نمی‌دانیم قیمت واقعی چیست امکان رسیدن به آن نیز ممکن نیست.