چرا صادرات بنزین ۵۰۰ تومانی غیرمنطقی نبود؟

سالاری در این گفت‌وگو به این موضوع اشاره کرده که در دوران شیوع کرونا در دولت دوازدهم و در سال ۹۹، زمانی که مردم بنزین آزاد را به قیمت ۳ هزار تومان خریداری می‌کردند در مقاطعی صادرات بنزین به قیمت فقط ۵۰۰ تومان در هر لیتر انجام می‌شد. سالاری در این گفت‌وگو به نبود مخازن ذخیره نفتی به عنوان یکی از دلایل فروش بنزین با این قیمت پایین اشاره کرده و به نبود سرمایه‌گذاری در این زمینه هم انتقاد کرده است.

اگرچه اعلام این خبر از زبان مدیرعامل شرکت ملی پالایش و پخش انتقاداتی را به دولت دوازدهم وارد آورد و در ادامه هم بعضی اساسا خبر صادرات بنزین ۵۰۰ تومانی را تکذیب کردند، اما در هر صورت اشاره به نکاتی در این باره لازم به نظر می‌رسد:

۱. اگرچه وجود مخازن ذخیره نفت و بنزین در یک اقتصاد نفتی ضروری است، اما با توجه به یارانه های عظیم انرژی، کشور در عمده سالها کمبود عرضه فراورده های نفتی داشته و اساسا مازادی وجود نداشته که ذخیره و مخازن ذخیره هم موضوعیت داشته باشد. 

۲. شیوع و همه‌گیری کرونا و تاثیر آن بر کل اقتصاد جهان، نه تنها از سوی دولت دوازدهم بلکه از سوی هیچ کدام از کشورهای جهان و حتی اقتصادهای پیشرفته، امری قابل پیش‌بینی نبوده است؛ یقینا نمی توانیم دولتهای قبلی را ملامت کنیم که باید شرایطی را فراهم می کردند که در صورت وقوع اتفاقات این چنینی، کشور با مشکل مواجه نشود؛ چرا که اساسا با توجه به احتمال اندک وقوع چنین رخدادهایی سرمایه گذاری برای مدیریت چنین شرایطی به لحاظ اقتصادی نیز بهینه نخواهد بود. 

۳. اما یقینا عملکرد کشور از نظر سرمایه گذاری در سالهای گذشته مطلوب نبوده است. نبود مخازن ذخیره نفت نیز به عدم سرمایه‌گذاری در این حوزه بازمی‌گردد، سرمایه‌گذاری در حوزه‌های مختلف زمانی برای سرمایه‌گذار جذابیت دارد که پس از مدتی بازدهی محسوسی داشته باشد. در شرایطی که در اقتصاد دستوری کنونی، زیر و زبر کالاها و خدمات با دستور دولتی تعیین می‌شود سرمایه‌گذار خصوصی هیچ اطمینانی به بازگشت سرمایه خود ندارد و اساسا جذابیتی در سرمایه‌گذاری به خصوص در حوزه نفت که قیمت‌های داخلی مستقل از تحولات جهانی در شرایط مختلف ثابت هستند، وجود ندارد.

در چنین شرایطی سرمایه‌گذاری دولتی هم نیاز به منابعی برای تامین سرمایه دارد، اما در شرایط کنونی و تا زمانی که بخش اعظم منابع، صرف پرداخت یارانه‌های غیرضروری در حوزه‌های مختلف می‌شود، این سرمایه گذاری عملا انجام پذیر نیست.

۴. همزمان اشاره به این نکته ضروری است که هزینه‌های بالای حفظ نفت در مخازن منجر به عرضه این کالای استراتژیک در دوران شیوع کرونا و در اوج کاهش عرضه موجب به صفر رسیدن قیمت نفت در برهه‌ای از سال ۲۰۲۰ شد. 

به غیر از هزینه‌بر بودن ذخیره طولانی مدت نفت، اشاره به این نکته هم لازم است که توقف استخراج نفت با توجه به آسیبی که به تجهیزات می‌رسد، امری شدنی و منطقی به نظر نمی‌رسد و مجموع این شرایط منجر به ادامه روند استخراج نفت – هر چند با فاصله کاهشی محسوسی نسبت به شرایط عادی – در آغاز همه‌گیری شد و با توجه به نبود تقاضای نفت در شرایط قرنطینه سراسری کشورها، قیمت نفت حتی به صفر رسید. 

صادرات بنزین ۵۰۰ تومانی بر اساس گفته‌های مدیرعامل شرکت ملی پالایش و پخش احتمالا در همین برهه اتفاق افتاده است، یعنی زمانی که بنزین ایران به قیمت ۵۰۰ تومان در هر لیتر صادر می‌شد و اساسا قیمت نفت و فرآورده‌های نفتی به شکل محسوسی چشم انداز منفی داشت و بنابراین مطالبی که در رابطه با قیمت پایین تر بنزین صادراتی نسبت به نفت گفته می شود، نتیجه سیاستی خاصی نخواهد داشت.

ایراد وارد شده به این صادرات از سوی برخی این بوده که چرا زمانی که در داخل ایران بنزین آزاد به قیمت ۳ هزار تومان به فروش می‌رسیده، صادرات بنزین با قیمت یک ششم قیمت داخلی انجام می‌گرفته است؟ پاسخ به این سوال را باید در قیمت‌گذاری دستوری در اقتصاد ایران جستجو کرد که باعث شده در برخی از دوره ها قیمت بنزین بسیار پایین تر از قیمتهای جهانی باشد. این سیاست در دوره زمانی کرونا هم باعث شده بود قیمت بنزین مستقل از تحولات بین المللی، در همان عددی باشد که قبل از کرونا بود و این مثال بسیار خوبی از اشتباه بودن چنین رویکردی به قیمت ها و تعیین آن توسط دولتهاست. آثار اختصاص یارانه سنگین بنزین و تعیین دستوری قیمت آن که همواره از سوی تحلیل‌گران و اقتصاددانان مورد مذمت قرار گرفته است، در این شرایط به خوبی قابل مشاهده است. قیمت‌های ثابت نفت و فرآورده‌های آن، در هیچ شرایطی تناسبی با قیمت‌های جهانی ندارد و اگرچه در خارج از کشور قیمت بیش از ۵۰۰تومان برای بنزین پرداخت نمی‌شده اما در اقتصاد دستوری ایران، مصرف کنندگان در هر شرایطی بنزین آزاد را به قیمت ۳ هزار تومان خریداری کرده‌اند. 

در پایان اشاره به این نکته ضروری است که در شرایطی که نفت خام با قیمت حدود ۱۲ دلار در هر بشکه در سراسر دنیا به فروش می‌رسیده و همچنان حفظ بازارهای صادراتی برای صادرکنندگان علیرغم کاهش تقاضا ضروری بوده است، فروش بنزین برای اقتصاد ایران که بخش اعظم ارزآوری و منابع یارانه های معیشتی - در دوره ای که صادرات نفت با تحریمهای شدید روبرو بود - را به عهده داشت، به قیمت ۵۰۰تومان در هر لیتر (حتی در صورت صحت) امری غیرقابل اجتناب بوده است.