ثروت ایران در دست چین و روسیه

وقتی پاییز سال گذشته خبر کشف لیتیوم در ایران منتشر شد، موضوع برای کشورهایی که مصرف‌کننده و تولید‌کننده محصولاتی از این ماده معدنی هستند از جمله چین و روسیه جذاب شد. این در حالی است که ذخایر لیتیوم ایران ضمن اینکه هنوز در ‌هاله‌‌ای از ابهام قرار دارند، از تکنولوژی لازم برای توسعه و بهره‌برداری بی‌بهره هستند.

در واقع مساله مهم ظرفیت پردازش، تصفیه و پالایش عناصر لیتیومی است که ما در این زمینه توانمند نیستیم. با توجه به اینکه این ماده معدنی بیشتر در شورابه‌ها و گنبدهای نمکی واقع شده، نکته حائز اهمیت عیار پایین لیتیوم در آنها است که ما را ناچار می‌کند از روش‌های صنعتی متداول برای استحصال لیتیوم از این منابع استفاده کنیم که در آن ناتوان هستیم. با توجه به اینکه نیاز است از تکنولوژی‌های جدید برمبنای جداسازی انتخابی استفاده شود، ایران از قدرت‌های دیگر کمک گرفته است. پیش‌تر یکی از نمایندگان مجلس شورای اسلامی پیشنهاد داده بود که در این خصوص ایران باید جلساتی را با کشورهای استرالیا و چین داشته باشد تا این کشورها در استخراج این معادن به ما کمک کنند. به تازگی در خبرها آمده که کارشناسانی از روسیه برای نمونه‌برداری در نقاط مختلف کشور در حال فعالیت هستند و قرار است مشکل ضعف تکنولوژی را حل کنند و در این خصوص ایمیدرو از رویکردی جدید خبر داده است.

کاربرد لیتیوم در صنایع مختلف همچون باتری‌سازی، سرامیک و شیشه، روان‌کارها، تهویه مطبوع، دارویی، پلیمر، متالورژی و غیره است. کاربرد عمده این ماده معدنی در باتری‌های لیتیوم- یون است که برای خودروهای الکتریکی به کار می‌رود. در این بین روند رو به رشد تولید خودروهای الکتریکی منجر به اهمیت روزافزون این ماده معدنی برای کشورهای مختلف جهان شده است. به این ترتیب با فعالیت‌های اکتشافی، منابع لیتیوم شناسایی‌شده به طور قابل توجهی در سراسر جهان افزایش یافته و در مجموع به حدود ۸۹ میلیون تن رسیده است. در این بین استرالیا با ۵۵ هزار تن بزرگ‌ترین تولیدکننده لیتیوم در سال ۲۰۲۱ بوده و پس از آن شیلی، چین و آرژانتین قرار دارند.

عرضه و تقاضای لیتیوم در جهان

طبق اطلاعات منتشرشده، تولید جهانی لیتیوم در سال ۲۰۲۱ حدود ۱۰۰ هزار تن (به استثنای تولید لیتیوم آمریکا) تخمین زده شد که نسبت به سال ۲۰۲۰ (۸۲۵۰۰ تن) ۲۱ درصد افزایش داشته است. لازم به ذکر است که تولید جهانی لیتیوم در پاسخ به تقاضای شدید بازار باتری‌های لیتیوم یونی و افزایش قیمت لیتیوم، افزایش یافته است.

در ادامه مصرف جهانی لیتیوم نیز در سال ۲۰۲۱ حدود ۹۳ هزار تن برآورد شد که نسبت به ۷۰ هزار تن در سال ۲۰۲۰ افزایش ۳۳ درصدی را نشان ‌می‌دهد. با توجه به افزایش مجدد تقاضا و افزایش قیمت لیتیوم در سال ۲۰۲۱، عملیات توسعه ظرفیت تولید لیتیوم در دنیا ادامه یافته که در پاسخ به همه‌گیری جهانی کویید ۱۹ در سال ۲۰۲۰ به تعویق افتاده بود. استرالیا با ۵۵ هزار تن لیتیوم استخراج‌شده، بزرگ‌ترین تولیدکننده لیتیوم در سال ۲۰۲۱ بوده و پس از آن شیلی (۲۶ هزار تن)، چین (۱۴ هزار تن) و آرژانتین (۶ هزار و ۲۰۰ تن) قرار دارند. با توجه به روند رو به رشد تقاضای این فلز حیاتی، امنیت عرضه لیتیوم به اولویت اصلی شرکت‌های فناوری در آسیا، اروپا و آمریکا تبدیل شده است.

اقدامات توسعه‌ای

در راستای توسعه اکتشاف و تولید لیتیوم اقداماتی در دنیا انجام شده است. نخست می‌توان به اتحادهای استراتژیک و سرمایه‌گذاری‌های مشترک بین شرکت‌های فناوری و شرکت‌های اکتشافی برای اطمینان از عرضه قابل اعتماد و متنوع لیتیوم برای تامین‌کنندگان باتری و سازندگان خودرو اشاره کرد. دوم اینکه کشورها سعی کرده‌اند منابع لیتیوم شورابه‌ای را توسعه دهند، به طوری که در آرژانتین، بولیوی، شیلی، چین و آمریکا شاهد هستیم. در ادامه منابع لیتیوم معدنی در استرالیا، اتریش، برزیل، کانادا، چین، کنگو (کینشاسا)، چک، فنلاند، آلمان، مالی، نامیبیا، پرو، پرتغال، صربستان، اسپانیا، ایالات‌متحده آمریکا و زیمبابوه و منابع لیتیوم رسی در مکزیک و ایالات‌متحده در مراحل مختلف توسعه قرار گرفتند. همچنین ذخایر آرژانتین، استرالیا و سایر کشورها براساس اطلاعات جدید تجدیدنظر شده‌اند.

به این ترتیب با ادامه فعالیت‌های اکتشافی، منابع لیتیوم شناسایی‌شده به طور قابل توجهی در سراسر جهان افزایش یافته و در مجموع به حدود ۸۹ میلیون تن رسیده‌اند. در این حوزه می‌توان گفت که منابع لیتیوم شناسایی‌شده در آمریکا از شورابه‌ها، شورابه‌های زمین گرمایی، هکتوریت، شورابه‌های میدان نفتی و پگماتیت‌ها ۱/۹ میلیون تن است.

وضعیت ایران و همکاری با روس‌ها

اولین بار پاییز سال گذشته (۱۴۰۱) بود که از ذخایر لیتیوم کشور در همدان سخن به میان آمد. در واقع یک جوان در بخش خصوصی مطالعاتی را از سال ۱۳۹۹ شروع کرده بود که در نهایت دو سال بعد از آن توانست موفق به کشف لیتیوم شود. در آن زمان کارشناسان مطرح کردند که لیتیومی که در ایران شناسایی شده، عیار بسیار پایینی دارد. این در حالی است ‌که فرآوری و استحصال آن جنبه درآمدزایی قابل‌توجهی برای اقتصاد خواهد داشت. به این ترتیب بهتر است ما هم در بحث رشد فناوری فلزات استراتژیک اقدامات موثری انجام دهیم. حالا پیش‌بینی شده که این معدن ۵/۸ میلیون تن ذخیره لیتیوم داشته باشد؛ کشفی که باعث می‌شود ایران بین کشورهای دارنده ذخایر لیتیوم قرار بگیرد.

در حال حاضر منابع شورابه‌های متعددی در کشور وجود دارد که براساس مطالعات اکتشافی انجام‌شده تاکنون، مقادیری از لیتیوم در آنها مشاهده شده است. در این عرصه تلاش شده که برای توسعه فعالیت‌های اکتشافی لیتیوم، گسترش فعالیت‌های تحقیق و توسعه برای بهره‌برداری از منابع کم‌عیار لیتیوم و تولید کربنات‌ها، اکسیدها و هیدروکسیدهای لیتیوم و تولید باتری‌های لیتیومی، بررسی امکان‌پذیری استحصال لیتیوم از منابع ثانویه و بازیافتی اقداماتی شود، اما نکته حائز اهمیت درخصوص این منابع عیار پایین لیتیوم در آنها است و بر این اساس استفاده از روش‌های صنعتی متداول برای استحصال لیتیوم از این منابع با چالش‌هایی همراه است، لذا نیاز است از تکنولوژی‌های جدید بر مبنای جداسازی انتخابی استفاده شود. در این بین از مهم‌ترین منابع کشور می‌توان به شورابه‌های قم، خور و بیابانک، مهرجان، میانی، ترود و حاج علیقلی اشاره کرد.

در نخستین اقدام برای تعیین وضعیت ذخایر موجود و استفاده از تجارب بین‌المللی با شرکت‌های روسی به عنوان شرکت‌هایی که دانش فنی و تجارب کافی دارند، مذاکراتی شده و پس از آن، نخستین گام از همکاری روسیه با ایمیدرو برای انتقال تجارب، توسعه همکاری‌ها و بررسی امکان انتقال فناوری برای تولید لیتیوم از ذخایر داخلی آغاز شده است. پس از حضور روس‌ها در کشور، نخستین برنامه اجرا شده نمونه‌برداری از منابع شورابه‌ای قم، خور و بیابانک، مهر جان، میانی، ترود و حاج علیقلی بوده است. در این برنامه مقرر شده پس از آنالیز نمونه‌ها و انجام آزمایشات متالورژیکی درباره انتقال فناوری و انجام سرمایه‌گذاری مشترک در فازهای بعدی تصمیم‌گیری شود.

برگ برنده چینی‌‌ها

چین بزرگ‌ترین واردکننده و پردازنده لیتیوم در جهان و همچنین تولیدکننده عمده باتری لیتیومی است. در این بین استرالیا به عنوان منبع اصلی تامین لیتیوم مورد نیاز چین عمل می‌کند.

در واقع چین تلاش‌های زیادی برای دستیابی به معادن لیتیوم در سرتاسر جهان کرده که نشان‌دهنده هدف راهبردی این کشور برای کنترل کل زنجیره لیتیوم و اجتناب از مخمصه‌ای مشابه با موقعیت آن در صنعت فولادسازی است. شرکت‌های حوزه لیتیوم چین، Ganfeng و Tianqi که هر دو جزء ۵ شرکت برتر جهان هستند، مجموعا ۳۰ درصد از منابع جهانی لیتیوم (به ترتیب ۱۶ و ۱۴ درصد) را در اختیار دارند که نشان‌دهنده نقش محوری چین در بازار جهانی لیتیوم است.

علاوه بر این، سود حاصل از استخراج لیتیوم به شرکت‌های پایین‌دستی فرآوری لیتیوم و تولیدکنندگان باتری این امکان را داده که سرمایه‌گذاری‌های خود در توسعه فناوری‌های مرتبط را افزایش دهند و در نتیجه، فرآیندهای پالایش و تصفیه لیتیوم و همچنین مدیریت ضایعات را تقویت کنند که همگی توسط سیاست‌های صنعتی و یارانه‌های دولتی پشتیبانی می‌شوند.

از سوی دیگر ازآنجاکه استرالیا ۹۵ درصد لیتیوم خود را به چین صادر می‌کند، گفته می‌شود که کشف لیتیوم در ایران، ذخایر لیتیوم آن کشور را تحت تاثیر قرار خواهد داد. در واقع از نظر اقتصادی، کشف لیتیوم در ایران می‌تواند بازار جهانی لیتیوم و موقعیت استرالیا را به عنوان تولیدکننده پیشرو لیتیوم مختل کند.

از آنجایی که چین روابط اقتصادی خود با ایران را از طریق ابتکار کمربند و جاده تقویت کرده است، آینده مشارکت در زنجیره‌های تامین انرژی پاک، به ویژه در تولید و فرآوری لیتیوم با این کشور هم روشن است. ذخایر لیتیوم ایران می‌تواند نقطه عطفی برای اتکای فعلی چین به تامین‌کنندگان خارجی همچون استرالیا، برزیل، کانادا و زیمبابوه باشد که ۷۰ تا ۷۴ درصد واردات لیتیوم این کشور را تشکیل می‌دهند.