مسئولیتی که تولیدکنندگان برعهده نمی‌گیرند

میزان تولید پسماند در ایران با محاسبه حدود ۷۰۰ تا ۸۰۰ گرم سرانه پسماند، روزانه بالغ بر ۵۰ هزارتن بوده که در مقایسه با سایر کشورهای جهان با ۲۹۲ کیلوگرم پسماند هر نفر در سال در حد متعادلی قرار گرفته است. در شهر تهران روزانه حدود ۷هزار تن پسماند تولید و حدود ۹۰ درصد پسماند دفن و ۱۰ درصد آن تفکیک می‌شود که تنها حدود ۲ درصد آن قابل‌بازیافت است، در حالی که اگر به شیوه صحیح بازیافت شود، می‌توان ۱۰۰ درصد آن را به چرخه اقتصاد بازگرداند. گفتنی است، جمع‌آوری، دفع، بازیافت و مدیریت پسماند در ایران باتوجه به نوع و کیفیت پسماند با سایر کشورهای جهان تفاوت دارد و بکارگیری هر گونه روش و فناوری بدون بررسی و شناخت مواد و سازگاری عوامل محلی، کار ارزنده‌ای نیست. ترکیب تولید پسماند در ایران با سایر کشورهای اروپایی متفاوت است، چنانچه در ایران حدود ۷۰ درصد پسماندهای تولیدی «تر» و ۳۰ درصد آنها «خشک» بوده، اما در اروپا ۳۰ درصدتر و ۷۰ درصد پسماندها، خشک است. در حال ‌حاضر مدیریت پسماند شهری در ایران، از مسائل اصلی شهرداری‌های سراسر کشور محسوب می‌شود و هزینه قابل‌توجهی را بر مدیریت شهری تحمیل می‌کند. کارشناسان در گفت‌وگو با صمت معتقدند بسان بسیاری از کشورها، تولیدکنندگان کالا باید مسئولیت مدیریت پسماندهای خود را برعهده بگیرند. این بند در قانون کشور تصویب شده، اما تاکنون هیچ‌گاه رنگ عمل به خود ندیده است.

تولیدکننده در ایران مسئول نیست

سعید مرادی‌کیا، کارشناس محیط‌زیست: سال ۱۳۸۳ در قوانین کشور و در آیین‌نامه اجرای قانون مدیریت پسماند سال ۱۳۸۴ بندی تحت‌عنوان امتداد مسئولیت تولیدکننده تصویب شد. باتوجه به مفاد درج‌شده در این بند هر تولید‌کننده‌ای مسئول مدیریت پسماندهای خود است. به‌عبارت روشن‌تر، هر فردی که محصولی را تولید می‌کند، باید در قبال پسماندهای حاصل از تولیدات خود پاسخگو باشد. اما متاسفانه این بند در کشور اجرا نمی‌شود و اصلا در کشور توجهی به این موضوع که آیا بسته‌بندی آن بازیافت می‌شود یا خیر، وجود ندارد. در کل نظارت همه‌جانبه‌ای در این زمینه وجود ندارد.

برای مثال پاکت شیر که منجر به نگهداری چندماهه آن می‌شود، ترکیبی از پلاستیک، مقوا و فلز آلومینیوم است که جداسازی آن به‌منظور بازیافت مستلزم راهکارهای پیچیده و سخت است، چراکه چنین پاکت‌هایی به‌شدت فشرده شده‌اند و وقتی وارد مرکز دفن می‌شوند، معمولا فرآیند بازیافت تخصصی روی آنها شکل نمی‌گیرد.

استانداردهایی که در کشور رعایت نمی‌شود

طبق استانداردهای اتحادیه اروپا برای هر زباله برنامه‌ای تعیین شده است، در واقع کارخانه‌دارها و تولیدکنندگان باید برنامه مشخصی برای مدیریت پسماندهای محصولات خود داشته باشند. اما در ایران اصلا پسماندها نقشه‌راه مناسبی برای بازیافت اصولی ندارند و از آنجایی که تولیدکنندگان برنامه‌ای برای مدیریت پسماند خود ندارند، هزینه‌ای هم پرداخت نمی‌کنند. در واقع هزینه مدیریت پسماندها به دوش مردم افتاده است و در قبال مدیریت پسماند در قالب مالیات بهایی را پرداخت می‌کنند، در حالی که این هزینه باید از سوی تولیدکنندگان کالا پرداخت شود. با این شرایط کارخانه‌دارها هر روز سود بیشتری از تولید می‌برند، در حالی که ضررهای تولید آن را باید مردم پرداخت کنند.

همچنین دود عوارض دفع شیرابه و آلودگی آنها هم به‌چشم مردم می‌رود، متاسفانه در ایران هیچ‌کس در قبال هیچ کالای تولیدی،  مسئول نیست، اما دنیا خلاف ایران عمل می‌کند. معمولا در این کشورها تولیدکنندگان، مدیریت پسماند کالاهای‌شان را برعهده دارند که یا باید بهای پسماند را پرداخت کنند یا باید برنامه مشخصی برای مدیریت آن داشته باشند. در این شرایط معمولا تولیدکنندگان چون می‌دانند که محصول به خودشان برمی‌گردد، در بسته‌بندی از محصولات باکیفیت که آسیب کمتری برای محیط و انسان‌ها دارند، استفاده می‌کنند. در این شرایط مردم بیشتر سود می‌کنند، اما متاسفانه در کشور ما به‌دلیل اینکه تولیدکننده مسئولیتی در قبال پسماندهایش ندارد، از مواد بی‌کیفیت استفاده می‌شود، چراکه می‌داند در نهایت پسماندها راهی مراکز دفع می‌شوند. این اتفاقی است که در سرچشمه معضل پسماندها در کشور ما می‌افتد که معمولا در حوزه مواد غذایی پررنگ‌تر است. متاسفانه حتی در صنایع دارویی هم، چنین اتفاقی می‌افتد، یعنی امتداد مسئولیت تولیدکننده، متاسفانه در کشور ما، در هیچ صنعتی وجود ندارد.

در مرحله دوم پسماندهایی هستند که در داخل خانه‌ها ایجاد می‌شوند. باید به مردم یاد بدهیم که از مواد غذایی طولانی‌‎مدت‌تری استفاده کنند و باقیمانده مواد غذایی خام خود را با شیوه‌های درست بهداشتی نگهداری کنند تا علاوه بر سالم ماندن مواد غذایی، دورریز کمتری هم داشته باشند. اگر مردم اصول درست نگهداری از مواد غذایی نظیر رب، روغن و سبزیجاتی را که اضافه مانده است، بدانند، علاوه بر صرفه‌جویی پسماند کمتری هم تولید می‌کنند. بی‌شک اصلاح سبک زندگی و مصرف می‌تواند تاثیر زیادی بر تولید پسماندها داشته باشد. ابتدا مردم باید تا جای ممکن از تولید زباله جلوگیری کنند، اما وقتی زباله تولید شد، عجله‌ای برای بیرون بردن آن نداشته باشند، چراکه با سبک‌تر شدن زباله و خشک شدن آن، نقش مهمی در کاهش وزن پسماند در حالت کلی می‌توان ارائه کرد. بنابراین زباله‌های تر که فاقد مواد بوزا هستند، بهتر است در معرض هوا قرار داده شوند تا وزن‌شان را از دست بدهند و سبک‌تر شوند. نکته دیگر اینکه، تفکیک در مبدأ و استفاده از کیسه‌های سالم و دربسته؛ دیگر راهکاری است که منجر به بهبود وضعیت پسماندهای شهری می‌شود. متاسفانه بسیاری از سطل‌های زباله شهری، شیرابه‌ها را وارد سطح شهر می‌کنند و با خشک شدن آنها، ریزگردها وارد هوا و موجب عفونت‌های بسیاری می‌شود، چراکه بسیاری از ماشین‌های فشرده‌ساز در هنگام فشرده کردن زباله‌ها برای کم‌حجم کردن آن، شیرابه تولید می‌شود که در بسیاری موارد به‌دلیل سهل‌انگاری‌ پیمانکارها وارد سطح خیابان می‌شود. مواردی بوده که به‌سبب لغزندگی زیاد، همین شیرابه‌ها موجب تصادف شده‌اند. در نهایت این زباله‌ها به سایت‌های دفن می‌رسند. در این سایت‌ها، باید بتوانیم این زباله‌های تر را با تکنولوژی‌های جدید تبدیل به فرصت کنیم. برای مثال، سیستم‌های خازن بی‌هوازی دایجستر وجود دارند که زباله‌ها در داخل اتاقک‌های بسته قرار می‌گیرند و در غیاب اکسیژن، متان تولید و به‌صورت کنترل‌شده جمع‌آوری می‌شود که از آن یا گرما یا انرژی برق می‌گیرند یا اینکه برای سوخت کامیون‌های خدمات شهری و زباله از آن استفاده می‌کنند همانند گاز سی ان جی.

۳۵ میلیون تن ضایعات غذایی در ایران

سینا علیدوستی، فعال محیط‌زیست و عضو هیات‌موسس سازمان مردم‌نهاد زامیاران: طبق گزارش سازمان ملل، میزان دوریز مواد غذایی در کشورهای اروپایی در سال گذشته ۹ میلیون تن بوده، در صورتی که این آمار در کشور ما در سال گذشته به ۳۵ میلیون تن رسیده است. یعنی ضایعات غذایی ایران چندین برابر کشورهای اروپایی است. متاسفانه سالانه در کشور رقمی معادل ۱۵ میلیارد دلار به‌شکل ضایعات غذایی و کشاورزی دور ریخته می‌شوند. متاسفانه ایران رتبه نخست دورریز مواد غذایی را در دنیا در اختیار دارد.

در حالی که در سال ۲۰۱۸ تخمین زده شده بود که ۸۲۱ میلیون نفر به‌طورکامل دچار سوءتغذیه مزمن هستند که به‌طورقطع این رقم در سال‌های بعد، بیشتر هم شده است. این آمار با هدف دوم سند توسعه پایدار که در سال ۲۰۱۵ در سازمان ملل تصویب شد، مغایرت دارد. براساس سند دوم توسعه پایدار سازمان ملل قرار بود تا گرسنگی در تمام دنیا ریشه‌کن و به تمام اشکال گرسنگی پایان داده شود. در خلال این سند، آموزه‌های دینی در بیشتر کشورها نسبت به دورریزهای غذایی تاکیداتی دارند و معمولا در تمامی ادیان، از اسراف نهی شده است.

کشاورزی صنعتی از ضایعات غذایی می‌کاهد

برای حل این چالش، اقدامات گوناگونی را می‌توان به کار گرفت. یکی از این موارد، مربوط به تولید اولیه مواد غذایی است که اگر بتوانیم در فرآیند بسته‌بندی، کمترین میزان دورریز را داشته باشیم، درصد زیادی از ضایعات کاهش می‌یابد. در ایران متاسفانه درصد زیادی از دورریز مواد غذایی، در ابتدای چرخه مصرف رخ می‌دهد؛ درست در زمان بسته‌بندی محصولات کشاورزی و غذایی.

از آنجایی که کشاورزی صنعتی در کشور ما به‌وجود نیامده است، درصد قابل‌توجهی از دورریز مواد غذایی در این بخش اتفاق می‌افتد.

اما درباره آن دسته از مواد غذایی پخته یا خام که از خانه‌ها وارد چرخه پسماند می‌شوند، باید گفت که اصلاح سبک زندگی، نقش جدی در کنترل این امر دارد. سمن‌ها و ان جی اوها می‌توانند با راه‌اندازی کمپین‌هایی به این اصلاح بپردازند. برای مثال، کمپین «لقمه مهربانی» که چند سال پیش راه‌اندازی شد، با این هدف کار خود را آغاز کرد که مازاد غذاهای تهیه‌شده در سالن‌های برگزاری مراسم مذهبی و غیرمذهبی به‌دست افراد نیازمند برسد تا در نهایت به چرخه پسماند وارد نشود.

این کمپین به استانداردهایی نظیر اینکه نذری‌ها به چه میزان در ظروف یکبارمصرف قرار داده شده‌ و برای هر نفر چقدر غذا اختصاص داده شود، پرداخته است. در واقع، با آموزش به کارکنان در هیات‌های مذهبی در تلاش هستیم تا میزان پسماند غذایی در روزهای خاص پخش غذاهای نذری در میان مردم، کمتر شود.

یکی از راهکارهای مدیریتی کاهش پسماند که در بیشتر کشورهای توسعه‌یافته هم جواب داده، پرداخت مبالغی پول یا کالاهای مصرفی در ازای دریافت پسماند از خانه‌ها است. اما از آنجایی که سازکار جمع‌آوری پسماند در کشور ما چندان استاندارد نیست، مردم بدون هیچ محدودیت و دقتی غذاهای اضافی خود را دور می‌ریزند.

در نهایت برای کاهش پسماندها و ضایعات غذایی به‌ویژه آن میزان از ضایعاتی که از خانه‌های مردم خارج می‌شود، باید به فکر اصلاح سبک زندگی بود. ناگفته نماند که ارگان‌های دیگری نظیر جهاد کشاورزی هم می‌توانند نقش جدی در کاهش ضایعات غذایی در بخش کشاورزی در چرخه پسماند کشور داشته باشند.

از دیگر راهکارهایی که می‌توان در راستای تحقق کاهش ضایعات غذایی به‌کار گرفت، افزایش کیفیت تولیدات است که با نظارت ارگان‌های مربوطه می‌توان به آن ارتقا بخشید. در واقع، با افزایش کیفیت مواد غذایی، مردم دورریزهای کمتری خواهند داشت و ضایعات غذایی کمتری وارد چرخه پسماند می‌شوند.

با کنترل و کاهش پسماندهای غذایی در شهرها، اگر آورده اقتصادی هم نداشته باشیم، صرفه‌جویی اقتصادی بالایی خواهیم داشت. همچنین، می‌توانیم با راهکارهای فناورانه که موجب بهره‌وری بالا می‌شود، از میزان ضایعات غذایی بکاهیم. برای مثال، می‌توان از سبزی‌های دورریختنی برای نهاده‌های دامی یا میوه‌ها در کارخانه‌های کمپوت‌سازی استفاده کرد. همچنین فرآوری این محصولات می‌تواند کمک شایانی به کاهش این ضایعات غذایی کند.

دانش‌بنیان‌ها ورود کنند

سرمایه‌گذاری در بحث بسته‌بندی و ورود فناوری و شرکت‌های دانش‌بنیان در این زمینه می‌توانند نقش جدی در کاهش ضایعات غذایی داشته باشند. همچنین، اکوسیستم دانش‌بنیان در کشور می‌تواند با ارائه بسته‌بندی مناسب یا کاربرد آن در صنایع جانبی دیگر نظیر کمپوت‌سازی یا دامداری‌ها، استفاده از این ضایعات را به‌حداکثر برساند.