تحلیل صمت از چالش‌های تامین آب
«شیرین‌سازی» اجتناب ناپذیر است
به‌دلیل نیاز روزافزون صنایع و معادن واقع در فلات مرکزی، کاهش منابع آب تجدیدپذیر و اضافه‌برداشت موجود از منابع آب متعارف در استان‌های واقع در این مناطق، موضوع استفاده از منابع آب نامتعارف حاصل از شیرین‌سازی و انتقال آب دریا مطرح شده است.
طرح‌های شیرین‌سازی و انتقال آب از دریا همواره متاثر از اثرات محیط‌زیستی و نیز هزینه‌های قابل‌توجه موردچالش قرار گرفته‌اند. بررسی نیاز مصارف صنعتی در استان‌های هدف طرح‌های انتقال و نیز توجیه‌پذیری اقتصادی آنها می‌تواند میزان پایداری اقتصادی طرح را مشخص کند. بررسی ۶ سامانه کلان انتقال آب از خلیج‌فارس و دریای عمان به استان‌های هدف که شامل ۲ استان ساحلی جنوب کشور و ۵ استان غیرساحلی است، نشان می‌دهد حجم کل آب تولیدی بیش از نیاز کنونی صنایع مستقر در این استان‌ها بوده است. همچنین بیش از نیمی از سرمایه‌گذاری موردنیاز طرح نیز مطابق با مدل مالی مدنظر طرح‌های انتقال، با دریافت تسهیلات از صندوق توسعه ملی تامین می‌شود. به‌همین‌سبب موضوعات مرتبط با اقتصاد طرح‌های شیرین‌سازی و انتقال، با تمرکز بر بازار هدف طرح‌های شیرین‌سازی و انتقال، نرخ فروش آب، سهم آن در تامین مصرف صنایع موجود در استان‌های هدف موردبررسی قرار گرفته است. چالش‌های مرتبط با طرح‌های شیرین‌سازی و انتقال آب به‌خوبی لزوم شفافیت در بازار هدف طرح‌ها را نشان می‌دهد. همچنین در تعامل دولت با بخش غیردولتی، ضرورت شفاف کردن موضوعات مرتبط با مدیریت آب و سازکار تخصیص و فروش و نحوه تامین انرژی موردنیاز و قیمت‌گذاری آن محسوس است.
در دهه‌های گذشته، همزمان با افزایش متوسط دما و کاهش بارش، از میزان منابع آب تجدیدپذیر کشور نیز کاسته شده است. در حالی که به‌طورهمزمان تقاضا برای مصرف آب در بخش‌های مختلف مصرف روند افزایشی داشته است.
به‌گزارش صمت به‌دلیل نبود سند آمایش در روند توسعه انجام‌شده در سال‌های گذشته، در بسیاری از مناطق کشور تقاضای شکل‌گرفته برای آب با میزان منابع موجود انطباق ندارد. این امر مصارف وابسته به منابع آب متعارف سطحی و زیرزمینی را با چالش مواجه کرده است. مزیت‌های دسترسی به دریا و امکان استفاده از آب نمک‌زدایی‌شده از یک‌سو و تبعات محیط‌زیستی و هزینه‌های بالای سرمایه‌گذاری اولیه و بهره‌برداری و نگهداری مرتبط با این فرآیندها از سوی دیگر، این ضرورت را در بخش آب کشور ایجاد کرده است تا نسبت به ابعاد گوناگون طرح‌های شیرین‌سازی و انتقال آب از دریا شناخت کافی حاصل کرد. بنابراین بررسی نقش و سهم این طرح‌ها در تامین نیازهای آبی استان‌های هدف، برای سیاست‌گذاری کلان در بخش آب کشور حائزاهمیت بوده و فرصتی فراهم خواهد کرد تا تصمیم‌گیران بخش آب کشور نسبت به نقش این طرح‌ها، در کنار سایر راهکارها و اقدامات قابل‌اتخاذ در بخش آب، اشراف پیدا کنند.
اهمیت شیرین‌سازی آب دریاها
تا سال ۲۰۱۸ حدود ۳۶ میلیارد مترمکعب آب شور در سال برای جمعیتی بیش از ۳۰۰ میلیون نفر، شیرین‌سازی شده است. براساس پیش‌بینی‌های انجام‌گرفته، تا سال ۲۰۵۰ ظرفیت تولید جهانی به بیش از ۷۰ میلیارد مترمکعب در سال خواهد رسید. کشورهای واقع در غرب آسیا و شمال افریقا که در کمربند خشک جهانی واقع شده، نزدیک به نیمی از ظرفیت شیرین‌سازی جهان را به خود اختصاص داده‌اند و بعضی از کشورهای خشک حاشیه جنوبی خلیج‌فارس مانند کویت و قطر تقریبا به‌طورکامل به منابع آب نامتعارف حاصل از نمک‌زدایی آب خلیج‌فارس وابسته هستند.
مجموع ظرفیت واحدهای شیرین‌سازی در دست بهره‌برداری و در دست توسعه کشور که تنها برای مصارف شرب مورداستفاده قرار می‌گیرند، در انتهای سال ۱۴۰۱ به‌ترتیب معادل ۵۸۵ هزار مترمکعب و ۱۵۶ هزار مترمکعب در روز است، همچنین ظرفیت تاسیسات نمک‌زدایی که آب تولیدی آنها در صنایع مختلف مصرف می‌شود، معادل ۲۵۵ هزار مترمکعب در روز است.
چگونه تبعات شیرین‌سازی کنترل می‌شود؟
نمک‌زدایی آب دریا از منظر تاثیرات منفی بر محیط‌زیست و هزینه بالای آن، هنوز هم بحث‌برانگیز است.
مهم‌ترین تبعات محیط‌زیستی ناشی از طرح‌های شیرین‌سازی، فارغ از تبعات مرتبط با جانمایی تاسیسات، مرتبط با تخلیه دوباره پساب‌های غلیظ و گرم حاصل فرآیندهای نمک‌زدایی به دریا است. تخلیه این پساب، ضمن تغییرات دمایی و افزایش دمای آب در محل تخلیه، شوری آب را در این مناطق بالا برده است و می‌تواند اکوسیستم دریا و آبزیان موجود در آن را تهدید کند.
سهم عمده شیرین‌سازی آب در دریا از طریق فناوری اسمز معکوس انجام گرفته که تامین انرژی از طریق برق انجام می‌گیرد. این روش از مزیت‌هایی چون مصرف کمتر انرژی و سازگاری بهتر با محیط‌زیست برخوردار است. کشورهای عربی خلیج‌فارس به‌دلیل منابع ارزان انرژی بیشتر از فناوری‌های حرارتی استفاده می‌کنند. عربستان‌سعودی با ۲۲ درصد و ایالات‌متحده با ۱۴ درصد، بزرگ‌ترین تولیدکنندگان آب شیرین‌سازی‌شده در جهان هستند.
براساس آمار شرکت آب و فاضلاب ایران، تا سال ۱۳۹۹ بیش از ۸۵ پروژه تاسیسات نمک‌زدایی با ظرفیت تولید روزانه ۲۹۵ هزار مترمکعب در شبانه‌روز در کشور در حال بهره‌برداری بوده و در همان زمان ظرفیت در حال ساخت، در استان‌های ساحلی کشور معادل ۲۲۹ هزار مترمکعب در شبانه‌روزی بوده است. بیشترین تاسیسات نمک‌زدایی آب دریا نیز در استان‌های ساحلی کشور، هرمزگان، بوشهر، سیستان و بلوچستان و خوزستان قرار دارد.
به‌همین‌سبب استانداردهای مرتبط با جانمایی و نیز تخلیه پساب حاصل از تاسیسات نمک‌زدایی تدوین شده است، همچنین مجموع هزینه‌های مربوط به سرمایه‌گذاری اولیه، هزینه‌های بهره‌برداری و نگهداری هزینه‌های انرژی و مدیریت پساب حاصل تاسیسات نمک‌زدایی را تهدید کند. به‌همین دلیل استفاده از این فرآیند بیشتر در کشورهای ثروتمند که دسترسی به منابع آب کافی ندارند، رواج دارد. در حال حاضر بیشتر آب‌شیرین‌کن‌های موجود در ایران از فناوری «اسمز معکوس» استفاده می‌کنند که برای راه‌اندازی آنها به انرژی برق نیاز است. فارغ از مصرف رشد برق در کشور به‌ویژه در ماه‌های گرم که منجر به قطعی برق صنایع می‌شود، بیش از ۹۰ درصد از برقی که در ایران تولید می‌شود، از محل منابع فسیلی است. پس تامین انرژی موردنیاز واحدهای شیرین‌سازی بر آلایندگی ناشی از احتراق سوخت‌های فسیلی تاثیرگذار خواهد بود.
نمک‌زدایی آب دریا چون بسیاری از تغییرات با منشأ انسانی در طبیعت، دارای تبعاتی بر محیط‌زیست بوده که مرتبط با ساخت و بهره‌برداری از تاسیسات و تخلیه پساب حاصل از فرآیند شیرین‌سازی است. تاثیر اولیه تاسیسات آبگیری بر دریا، ناشی از جذب موجودات دریایی و به دام افتادن ماهی‌ها است که تاحدی با جانمایی نقطه آبگیری و استفاده از کلاهک‌های آبگیری قابل‌رفع است.
پساب حاصل از تاسیسات نمک‌زدایی دریا به‌صورت موضعی بر جوامع اعماق دریا تاثیرگذار بوده و به‌دلیل اینکه پساب حاصل فرآیند نمک‌زدایی دارای دما و غلظت بیشتری نسبت به آب دریا است، می‌تواند در اکوسیستم طبیعی دریا تغییراتی به‌وجود آورد. در مناطق ساحلی چون خلیج‌فارس که پیکره آبی به‌نسبت بسته‌تری داشته و از جریان‌های دریایی قابل‌توجه برخوردار نیست، این تاثیرات چشمگیرتر است. باوجود تقاضای مستمر برای شیرین‌سازی آب دریا عوامل مختلفی می‌تواند بر توسعه صنعت نمک‌زدایی و انتقال آن به مناطق دیگر تاثیرگذار باشد. وضعیت پروژه‌های نمک‌زدایی در کشورهای جهان نشان می‌دهد هزینه آب، پشتیبانی مالی ناچیز و الزامات زیست‌محیطی، محدودکننده‌ترین عوامل مقابل این صنعت نسبتا نوپا هستند.
توجیه‌پذیری اقتصادی طرح‌های شیرین‌سازی و انتقال آب دریا هم از نظر سرمایه‌گذاری اولیه و هم هزینه‌های بهره‌برداری و هزینه‌های اقتصادی که ناشی از تغییرات ایجادشده در محیط‌زیست است، قابل‌توجه است. در طرح‌های شیرین‌سازی یا انتقال آب، تخلیه پساب حاصل از نمک‌زدایی به دریا که بیشتر می‌تواند به محیط دریافت‌کننده آسیب زده و نیز انتشار آلاینده‌های هوا، همچنین تغییرات ناشی از احداث خطوط انتقال، منجر به چالش‌های محیط‌زیستی خواهد شد که تبعات اقتصادی آن بخش‌هایی چون ماهیگیری یا سلامت را متاثر خواهد کرد.
با این وجود در فرآیندهای صنعت نمک‌زدایی، انرژی حیاتی‌ترین جزء هر روش نمک‌زدایی بوده و یکی از موانع اصلی برای گسترش هم به‌حساب می‌آید. این امر تا آنجا اهمیت دارد که بیش از ۵۰ تا ۶۰ درصد از کل هزینه‌های فرآیند شیرین‌سازی به هزینه‌های این بخش اختصاص می‌یابد. به‌همین‌دلیل استراتژی‌های عملیاتی در ارتباط با نحوه فروش برق به صنایع شیرین‌سازی در دنیا انجام گرفته است که می‌تواند ابزار مفیدی برای کاهش هزینه‌ها باشد.
هرچند نمک‌زدایی، امکان افزایش عرضه آب شیرین را فراهم می‌کند، اما وابستگی به این منبع نامتعارف، منجر به فرضیات اشتباه در میان مصرف‌کنندگان درباره کمبود و محدود بودن منابع در دسترس آب می‌شود. مصارف بخش شرب کشور که نرخ تمام‌شده برای مصرف‌کننده به‌واسطه یارانه دولتی و قیمت‌های تکلیفی، ارزان تمام می‌شود و انگیزه کافی برای صرفه‌جویی می‌تواند به اتلاف بیشتر منابع آب بینجامد.
این احتمال وجود دارد که تمرکز سیاست‌گذار نسبت به موضوع تنظیم مصارف متناسب با ظرفیت منابع آب درون‌سرزمینی، کاهش پیدا کرده و حتی منجر به توسعه، بدون احتساب پیش‌نیازهای آمایشی شده است. در حال حاضر متاثر از بیش‌بارگذاری انجام‌شده بر منابع آب و نیز ناتوانی در تنظیم مصرف مطابق با منابع آب تجدیدپذیر، غالب دشت‌های کشور با ناترازی بین منابع و مصارف آب مواجه شده‌اند.
ارسال نظر