جهش صادرات نفت | بایدن چراغ سبز نشان داد؟

صادرات نفت یکی از مهم ترین اقدامات هر دولتی است که هر کدام در دوران ریاست جمهوری خود، کارنامه ای را ثبت کردند.

علی‌رغم جهش شفاف دولت شهید رئیسی در تولید و صادرات نفتی و وصول درآمدهای آن‌، برخی کارشناسان در برنامه‌های چهاردهمین دوره انتخابات ریاست‌جمهوری با طرح برخی شبهات، ناآگاهانه به‌دنبال انکار دستاوردهای دولت شهدای خدمت هستند که با بررسی تولید و فروش نفت در دولت‌های جمهوری اسلامی ایران به بررسی برخی از این نکات می‌پردازیم.                                 

اولین پالایشگاه نفت‌خام کشور در سال ۱۲۹۱ در آبادان با ظرفیت روزانه ۲۵۰۰ بشکه آغاز به کار کرد و زمینه استفاده از فرآورده‌های نفتی در بخش‌های مختلف صنعت، تجارت، حمل‌ونقل و مصارف خانگی همسو با توسعه اقتصادی کشور فراهم شد. همچنین در سال ۱۳۰۱ پالایشگاه کرمانشاه با ظرفیت تولید روزانه ۲ هزار بشکه به بهره‌برداری رسید و در سال ۱۳۱۴ پالایشگاه کرمانشاه با ظرفیت سالانه ۱۰۰ هزار تن، افتتاح و خط لوله نفت‌شهر -  کرمانشاه به قطر ۷ سانتی‌متر و نیم و به طول ۲۳۰ کیلومتر احداث شد؛ در ادامه با تلاش متخصصان ایرانی در سال ۱۳۱۸ اولین خط لوله نفت سفید تصفیه‌شده آبادان - اهواز با کمک مهندسان ایرانی احداث شد.

به‌عنوان اولین شراکت بین‌المللی نفت ایران که در آن سرمایه‌ی کشورمان توسط انگلستان و آمریکا به تاراج نرود،‌ پیش‌نویس موافقت‌نامه تشکیل شرکت مختلط نفت ایران و شوروی در ١٥ فروردین ۱۳۲۵ بین احمد قوام نخست‌وزیر و سادچیکوف سفیر شوروی در تهران امضا شد. حوزه این قرارداد شمال ایران به استثنای بخشی از آذربایجان‌غربی برای ۵۰ سال بود که در ٢٥ سال اول، سهام ایران ٤٩ درصد و سهم شوروی ٥١ درصد و در ٢٥ سال دوم، سهام هر یک ٥٠ - ٥٠ بود، پس از این توسعه شورای عالی نفت در سال ۱۳۳۴ احداث خط لوله سراسری آبادان - تهران را تصویب کرد و اجرای واحدهای تکمیلی پالایشگاه آبادان آغاز شد.

همچنین در سال ۱۳۴۴ ساخت پالایشگاه نفت تهران به ظرفیت روزانه ۸۵ هزار بشکه آغاز شد و از دومین خط لوله نفت اهواز - تهران بهره‌برداری و تلمبه‌خانه ناهید در نزدیکی اهواز رونمایی شد؛ علاوه‌بر آن برای اولین بار در سال ۱۳۴۷ قرارداد فروش ۲۵ هزار تن فرآورده‌های نفتی به افغانستان منعقد شد و پالایشگاه تهران با ظرفیت روزانه ۸۵ هزار بشکه آغاز به کار کرد. در سال ۱۳۵۰ ساخت پالایشگاه شماره ۲ تهران و شروع طراحی اولیه پالایشگاه اصفهان به ظرفیت روزانه ۲۰۰ هزار بشکه به دست مهندسان و کارشناسان شرکت ملی نفت ایران آغاز شد، همچنین شروع به کار پالایشگاه جدید کرمانشاه با ظرفیت طراحی روزانه ۱۵ هزار بشکه و ظرفیت عملی ۱۹ هزار بشکه در روز در این سال بود.

آمارها نشان می‌دهد، در سال‌های ابتدایی پیروزی انقلاب اسلامی، درآمدهای نفتی با کاهش رو به رو شد، به‌نحوی که تولید نفت ایران که پیش از انقلاب و با توسعه میادین نفتی به حدود ۶ میلیون بشکه در روز رسیده بود، با وجود چالش‌های سیاسی و امنیتی در سال‌های نخستین پس از انقلاب یعنی سال‌های ۵۸ و ۵۹ به شدت کاهش یافت و در برخی روزها به صفر رسید. پس از آن نیز جنگ تحمیلی که در همسایگی چاه‌های مهم نفت ایران در خوزستان به وقوع پیوست، امکان توسعه همه‌جانبه را از صنعت نفت گرفت. نکته اساسی در این مقطع این است که علی‌رغم جنگ ۸ ساله در جنوب کشور که محل اصلی تولید نفت به شمار می‌رود، اما صادرات نفت ایران هیچگاه متوقف نشد تا نیازهای اساسی کشور در آن دوره زمانی و با دوراندیشی دولت وقت تامین شود.

بر اساس آمارها، مجموع درآمد نفتی کشورمان در سال‌های ۵۷ تا ۶۰ در حدود ۳۵.۸ میلیارد دلار بود، اما در سال‌های ۶۰ تا ۶۸ در حالی که صنعت نفت ایران با جنگ و تخریب گسترده تاسیسات نفتی رو به رو بود، کل درآمد نفتی ۱۱۰ میلیارد و ۶۰۰ میلیون دلار برآورد شده است. در آن سال‌ها علی‌رغم قابل‌توجه نبودن درآمد نفت، اما باز هم فروش نفت در بازارهای جهانی عمده‌ترین منبع درآمدی دولت محسوب می‌شد که با آن کشور اداره می‌شد و هزینه‌های جنگ تحمیلی را هم می‌پرداختند. با پایان جنگ‌، بازسازی در بخش‌های مختلف آغاز شد و دولت سازندگی بر سر کار آمد و سرمایه‌گذاری برای افزایش تولید نفت در دستور کار قرار گرفت. بازسازی میادین نفتی نیز یکی از مهمترین اهداف این دولت بود اما با این‌حال کل درآمد نفتی حاصل شده در دولت‌های پنجم و ششم بیشتر از ۱۴۱ میلیارد و ۷۰۰ میلیون دلار نشد.

دولت اصلاحات در سال ۷۶ زمانی در ایران تشکیل شد که قیمت نفت روی عدد ۱۸ دلار قرار گرفته بود و کاهش آن تا ۱۰ دلار در هر بشکه هم پیش رفت، در واقع این رقم به عنوان پایین‌ترین میانگین قیمت نفت پس از پیروزی انقلاب اسلامی در سال ۵۷ بود. علت این کاهش رعایت‌نکردن سقف تولید توسط برخی اعضای اوپک و مازاد عرضه در بازار بود، که سیاست خارجی موثر کشورمان در اوپک توانست کشورهای عضو را متقاعد کند تا سهمیه‌بندی را بپذیرند.

میزان تولید نفت در ابتدای دولت خاتمی ۳ میلیون و ۶۲۳ هزار بشکه در روز بود که به ۳ میلیون و ۸۴۰ هزار بشکه رسید، همچنین کشورمان در آغاز این دولت روزانه ۲ میلیون و ۳۰۰ هزار بشکه نفت صادر می‌کرد در حالی‌که این میزان در پایان دولت اصلاحات به ۲ میلیون و ۵۵۰ هزار بشکه رسیده بود. درواقع دولت اصلاحات با درآمد نفتی سالانه ۱۷ میلیارد دلار روی کار آمد و با درآمد ۳۵ میلیارد دلار سال پایانی ریاست خود را به انتها برد، مجموع درآمدهای نفتی این دولت نیز ۱۵۷.۲ میلیارد دلار بود.

در دولت محمود احمدی‌نژاد برای اولین‌بار رقم تاریخی ۱۴۷ دلار در تابلوهای معامله نفت ثبت شد اما با شدت گرفتن بحران اقتصادی در اروپا و آمریکا، قیمت نفت نزولی شد و حتی با کاهش ۱۰۰ دلاری به زیر ۴۰ دلار رسید. پس از آن قیمت نفت در روندی منطقی تا سال ۲۰۰۹ افزایش یافت تا جایی‌که طلای سیاه با قیمت ۱۰۰ دلاری پا به سال ۲۰۱۰ گذاشت، همچنان سال‌های بعد نیز پرسه قیمت نفت در اطراف ۱۰۰ دلار بود تا این‌که در سال ۲۰۱۳ دوباره شاهد رشد قیمت نفت تا ۱۱۰ دلار در هر بشکه بودیم.

قیمت نفت در این دوره قابل مقایسه با هیچ زمان دیگری نبود، تنها در اولین سال فعالیت دولت دهم، ۶۶ میلیارد دلار درآمد نفتی به دست آمده است، اما سال ۱۳۸۹ درآمد حاصل از فروش نفت ایران ۹۰ میلیارد و ۱۹۱ میلیون دلار و در سال ۱۳۹۰ رقم خیره‌کننده‌ی ۱۱۸ میلیارد و ۸۶۱ میلیون دلار گزارش شده است. در ادامه تشدید تحریم‌های نفتی ایران در سال ۱۳۹۱ موقعیت را برای ایران تغییر داد به طوری‌که درآمد نفتی سال ۱۳۹۱ تحت تاثیر عوامل بنیادین بازار نفت و همچنین کاهش سهم ایران به ۶۸ میلیارد و ۱۳۵ میلیون دلار رسید.

در مجموع و بر اساس اعلام اوپک، طی هشت سال ریاست‌جمهوری احمدی‌نژاد، کشور از طریق صادرات نفت حدود ۷۰۰ میلیارد دلار درآمد داشته است. از سوی دیگر کل درآمدهای نفتی ایران از سال ۱۳۶۰ تا سال ۱۳۹۲ برابر ۱۰۶۲.۲ میلیارد دلار بوده که با توجه به درآمد ۸ سال احمدی‌نژاد، طی ۳۱ سال انقلاب اسلامی بیش از ۵۸ درصد درآمدهای نفتی کشور تا آن‌روز در دو دولت احمدی‌نژاد تجمیع شده بود.

بررسی آمارهای نفتی کشور از داده‌های بانک مرکزی نشان می‌دهد که، سال‌های ۹۸ و ۹۹ افت بی‌سابقه‌ی تولید و صادرات نفت را تجربه کردیم، هرچند تحریم‌ها و خروج آمریکا از برجام اصلی‌ترین علت آن بود اما عدم تصمیم‌گیری‌ به‌موقع و برخی سیاست‌های اشتباه نیز در آن تاثیرگذار بود. درحالی که می‌شد با تکمیل و تقویت زنجیره‌های ارزش افزوده‌ی بخش نفت و احداث پتروپالایشگاه‌ها و پتروشیمی‌های کوچک و بزرگ جدید، میزان تولید خود را در سطحی در حدود سال‌های قبل از آن (۳ میلیون و ۵۰۰ هزار بشکه در روز) حفظ کرد.

بیژن امدار زنگنه، وزیر نفت دولت روحانی یکی از مخالفان جدی احداث پتروپالایشگاه‌ها بود که موجب شد میزان صادرات نفت در دو سال ۹۸ و ۹۹ به حدود ۴۸۰ و ۶۲۵ هزار بشکه در روز برسد که یک‌سوم میزان صادرات نفت کشور در دوران تحریمی ابتدای دهه ۹۰ بود که نشان می‌دهد دولت روحانی با ایجاد امیدواری‌ها برای آینده برجام به همه روابط و شبکه‌های لازم برای دور زدن تحریم‌ها بی‌توجه بود و در نهایت این‌که دولت‌های یازدهم و دوازدهم مجموعا حدود ۳۵۰ میلیارد دلار صادرات نفتی داشته است.

بعد از امضای سند همکاری ۲۵ ساله با چین، صادرات نفت ایران در سال ۲۰۲۳ نسبت به سال ۲۰۲۰، حدود ۲۴۳ درصد افزایش یافت و به رقم یک‌میلیون و ۲۶۶ هزار بشکه رسید، به‌نحوی که چین مقصد بیش‌از ۹۰ درصد از فروش نفت ایران در دوره دوم تحریم بوده است. در همین راستا فایننشال‌تایمز اخیرا در گزارش خود بر اساس داده‌های شرکت تحلیل انرژی «ورتسکا» نوشت که، تهران در ۳ ماه اول سال‌جاری میلادی به‌طور متوسط روزانه یک‌میلیون و ۵۶۰ هزار بشکه نفت صادر کرده که عمده‌ی این رقم بالاترین میزان از سه‌ماهه سوم سال ۲۰۱۸ به این‌سو است.

«جواد اوجی» وزیر نفت دولت سیزدهم ۳۰ خرداد ۱۴۰۳ با حضور در نشست علنی مجلس شورای اسلامی، از وضعیت صادرات نفت خام گزارش داد و گفت: «اکنون صادرات نفت کشور نسبت به آغاز فعالیت دولت مردمی، سه‌برابر شده و وصول درآمدهای ارزی نیز افزایش یافته است، ازاین‌رو با اقدام‌هایی که در دولت شهید رئیسی در حوزه صنعت نفت انجام شده است، به‌عنوان وزیر نفت جمهوری اسلامی باید اعلام کنم که هر دولتی در آمریکا سر کار بیاید نمی‌تواند مانع صادرات و تولید نفت ایران شود.»

همچنین آنتونی بلینکن وزیر امور خارجه دولت بایدن به‌صورت علنی در پاسخ به سئوالات نماینده کنگره به وضع ۶۰۰ تحریم جدید علیه شرکت‌های پالایشگاهی دنیا اعتراف کرد، اما سناتور آمریکایی نسبت به جهش فروش نفت ایران از ۳۰۰ هزار بشکه به ۲ میلیون بشکه در روز معترض بود که نشان از قدرت دیپلماتیک دولت سیزدهم در فروش نفت است. لازم به ذکر است که آمریکا با اعمال فشار به کشورهای عربی برای فروش نفت به چین به‌دنبال پُر کردن ظرفیت نفتی بزرگ‌ترین مقصد صادراتی نفت ایران است، اما عضویت ایران در سازمان‌های منطقه‌ای مانند شانگهای و بریکس موجب تثبیت جایگاه مطلوب ایران در صادرات نفت خام شده است.

از طرف دیگر حدود ۸ ماه از دولت روحانی مصادف با ریاست‌جمهوری بایدن بود اما نه‌تنها صادرات نفت ایران رشد نکرد، بلکه از صادرات روزی ۶۹۲ بشکه در ژانویه ۲۰۲۱ (آغاز دولت بایدن) به فروش روزانه ۳۹۱ بشکه در آگوست ۲۰۲۱ (پایان دولت روحانی) رسیدیم. بنابراین تخریب اقدامات موثر دولت شهید رئیسی برای توجیه کوتاهی خود توسط برخی سیاست‌مردان دولت‌های یازدهم و دوازدهم برای انحراف افکار عمومی و جهت جذب رای در چهاردهمین انتخابات ریاست جمهوری است.