ماجرای امتیاز گازی ایران به ترکمنستان چیست؟

شعیب بهمن، کارشناس حوزه روسیه و شرق آسیا در پاسخ به اینکه آیا با توجه به مازاد ظرفیت گازی ترکمنستان، اراده این کشور برای آغاز عملیات اجرای خط لوله ترنس کاسپین جدی است، گفت: واقعیت این است که درحال‌حاضر ترکمنستان حدود ۸۰ تا ۹۰ درصد گاز تولیدی خود را به چین صادر می‌کند؛ این کشور با افزایش تولید، هم می‌تواند ظرفیت گازی خود را افزایش دهد و هم تمایل دارد مصرف‌کنندگان خود را تنوع ببخشد؛ در همین راستا تلاش کرد با استفاده از خط لوله تاپی گاز خود را به افغانستان، پاکستان و هند صادر کند.

گاز ترکمنستان، رقیب جدی ایران و روسیه

وی خط لوله ترنس کاسپین را قطعه‌ای از پازل تنوع بخشی ترکمنستان به مشتریان گازی خود دانست و ادامه داد: این خط لوله به دو دلیل اهمیت دارد. نخست اینکه ترکمنستان برای اجرای این خط لوله نیاز دارد تا از بستر دریای خزر استفاده کند؛ که در این مورد تا پیش از امضای کنوانسیون رژیم حقوقی دریای خزر مورد مخالفت ایران و روسیه بود. دلیل دوم اینکه اگر این خط لوله اجرایی شده و گاز ترکمنستان به اروپا برسد، رقیب جدی برای کشورهای ایران و روسیه خواهد بود. البته هم ترکمنستان این ظرفیت صادراتی را دارد و هم اروپایی‌ها مایل به چنین اقدامی هستند تا مبادی وارداتی گاز خود را متنوع کنند.

این کارشناس حوزه روسیه و شرق آسیا در پاسخ به پرسش خبرنگار مهر درباره اینکه آیا اجرایی شدن این خط لوله منافع ایران و روسیه را به خطر می‌اندازد و موضع این کشورها با توجه به اینکه رژیم حقوقی دریای خزر وضعیت مشخصی ندارد، چیست؛ توضیح داد: قطعاً اجرای عملیات احداث خط لوله ترنس کاسپین منافع ایران و روسیه را به خطر می‌اندازد. به این دلیل که روس‌ها از گذشته سیاست انرژی شأن در برابر اتحادیه اروپا، حفظ انحصار صادرات انرژی به ویژه صادرات گاز بوده است. البته در سال‌های اخیر انحصار روسیه بر بازار انرژی اروپا کاهش یافته است، چرا که اروپایی‌ها متوجه شدند که باید از وابستگی خود به روسیه کاسته و مبادی واردات انرژی خود را افزایش دهند که این کار انجام شد؛ به همین نسبت واردات انرژی اروپا از روسیه در سال‌های اخیر با کاهش مواجه بوده است.

ایران، صادرکننده بالقوه گاز به اروپا

به گفته شعیب بهمن، اگر گاز ترکمنستان بخواهد وارد بازار اروپا شود، روس‌ها رقیب جدی ترکمن‌ها در این بخش خواهند بود و تمایلی به اجرایی شدن این خط لوله ندارند. البته برای ایران نیز چنین تهدیدی وجود دارد چرا که ایران همواره یک مبدا «بالقوه» صادرات گاز به اروپا بوده است و هم ایرانی‌ها و هم اروپایی‌ها امیدوار بودند با پایان گرفتن تنش‌ها، خصومت‌ها و تحریم‌ها فرصت صادرات گاز ایران به اروپا فراهم شود. البته چشم‌انداز نزدیکی هم برای اجرایی شدن این برنامه وجود ندارد.

وی با اشاره به اینکه انتخاب جایگزین واردات گاز از سوی اروپا باعث تضعیف جایگاه ایران به عنوان یک مبدا صادراتی گاز می‌شود، اظهارکرد: کنوانسیون رژیم حقوقی دریای خزر که بین ۵ کشور ساحلی منعقد شده و ایران هم آن را امضا کرده، هنوز در مجلس شورای اسلامی به رأی گذاشته نشده است؛ کنوانسیون این اجازه را به کشورهای ساحلی می‌دهد که از بستر دریای خزر برای انتقال گاز خود استفاده کنند. متأسفانه این بزرگترین امتیازی است که طرف ایرانی در کنوانسیون رژیم حقوقی خزر واگذار کرده است و منافع ایران را تهدید می‌کند.

امیتازدهی اقتصادی و سیاسی ایران به ترکمنستان

این کارشناس حوزه روسیه و شرق آسیا با تاکید بر اینکه امتیازی که ایران برای صادرات گاز ترکمنستان از طریق بستر دریای خزر با تکیه بر امضای کنوانسیون رژیم حقوقی خزر برای این کشور ایجاد کرده نوعی تهدید برای منافع ایران است، افزود: اگر ایران با امضا نکردن کنوانسیون رژیم حقوقی خزر، برای صادرات گاز ترکمنستان مانع تراشی می‌کرد، این کشور مجبور می‌شد برای انتقال گاز خود، از خاک ایران یا روسیه استفاده کند.

بهمن گفت: در چنین حالتی اگر از خاک روسیه چنین اقدامی می‌کرد علاوه بر مخالفت‌های سیاسی، از منظر جغرافیایی مسیر دورتری را در پی داشت، به همین دلیل ایران مسیر کوتاه‌تری برای احداث چنین خط لوله‌ای به شمار می‌رفت که از نظر سیاسی و اقتصادی برای ایران حائز اهمیت بود. در واقع ایران هم یک امتیاز بزرگ ژئوپلیتیک را از دست داده یعنی درآمدی که می‌توانستیم با استفاده از عبور این خط لوله از خاک ایران کسب کنیم را از دست دادیم؛ هم اینکه دست ترکمن‌ها را برای استفاده از بستر دریای خزر برای انتقال گاز باز گذاشته‌ایم که رقیب جدی برای صادرات گاز ایران هستند. متأسفانه این امتیاز بسیار بزرگی است که مذاکره‌کنندگان ما در وزارت امورخارجه بدون توجه به آن، به طرف ترکمنی واگذار کردند.