در طرح جدید چگونه سهمیه بنزین را بفروشیم؟

«طرح بنزین برای همه» که با انتشار نامه محرمانه معاون اقتصادی رئیس جمهور رسانه ای شد؛ مبتنی بر طرحی است که پژوهشکده سیاست گذاری دانشگاه شریف در سال ۱۳۹۷ بررسی و پیشنهاد کرده است. در این طرح ایجاد بازار متشکل بنزین پیشنهاد شده که قیمت ها بر اساس عرضه و تقاضا تعیین شود و هر فرد بتواند سهمیه بنزین خود را در این بازار به قیمت روز به فروش برساند.

اگرچه طرح کنونی «بنزین برای همه» مبتنی بر طرح اولیه پیشنهادی پژوهشکده سیاستگذاری دانشگاه شریف است اما اجرای کامل آن از سوی دولت محل ابهام است. با توجه به تاکیدات مسئولان بر ثابت ماندن قیمت بنزین در روزهای اخیر به نظر می رسد دست کم در کوتاه مدت دولت برنامه اجرای کامل این طرح را ندارد و یا با تغییراتی آن را اجرا خواهد کرد.

در واقع طرحی که امروز از سوی دولت با عنوان «بنزین برای همه؟» مطرح شده، با وجود وام گرفتن از طرح پژوهشکده سیاستگذاری دانشگاه شریف اما با طرح پیشنهاد شده اولیه به لحاظ ماهیتی تفاوت های قابل توجهی دارد.

طرح پژوهشکده سیاستگذاری دانشگاه شریف چه بود؟

طرح اولیه به گونه ای طراحی شده که منافع قابل توجهی برای دارندگان سهمیه بنزین در نظر گرفته می شود. بدین صورت که در طرح پژوهشکده سیاستگذاری دانشگاه شریف تاکید شده صاحب سهمیه (که همه مردم خواهند بود) با مصرف نکردن و فروش آن به دیگران، معادل اختلاف قیمت بنزین سهمیه ای و قیمت بنزین در بازار متشکل کسب سود کنند. این طرح در گام اول برای بنزین ارائه شده و در گام بعدی با برخی اصلاحات قابل تعمیم به سایر حامل های انرژی خواهد بود. مهمترین موضوع در راستای اجرایی سازی این سیاست طراحی بازاری است که آحاد جامعه بتوانند به سهولت و بدون پیچیدگی، سهمیه خود را به فروش برسانند.

نحوه تخصیص سهمیه و روش جلوگیری از احتکار

بر اساس پیشنهاد اولیه طرح اندیشکده شریف به هر فرد ایرانی ماهانه ۲۰ لیتر سهمیه بنزین تخصیص می یابد که در اختیار سرپرست خانوار قرار خواهد گرفت. این سهمیه به منظور هموارسازی عرضه در بازار، طی روزهای مختلف ماه تخصیص داده می شود. برای واریز سهمیه نیازمند کارت سوخت نبوده و به وسیله کارت های بانکی این کار قابل انجام است.

برای جلوگیری از احتکار و به دنبال آن نوسان در بازار، یک سقف ذخیره سهمیه معادل ۶۰ لیتر به ازای هر فرد لحاظ می شود و پس از پر شدن آن، هر لیتر سهمیه جدید به جای اختصاص به فرد، به صورت خودکار به بازار عرضه شده و مبلغ آن به قیمت بازار به حساب فرد واریز می شود.

چگونه بنزین را بفروشیم؟

با اجرای این طرح هر فرد می تواند با استفاده از سامانه های تراکنش (شامل دستگاه های خودپرداز و سامانه های پیامکی و اینترنتی پرداخت) اقدام به فروش سهمیه خود کند. در واقع بر روی این سامانه ها گزینه «فروش سهمیه بنزین» اضافه شده که فرد با انتخاب آن گزینه می تواند علاوه بر مشاهده قیمت روز بنزین و موجودی خود، میزان سهمیه ای که مایل به فروش آن است را عرضه کند. مبلغ فروش نیز به صورت برخط به حساب او واریز می شود. هر چند این ساز و کار از سهولت کافی برای اقشار مختلف جامعه برخوردار است، افرادی که هیچ تمایلی به استفاده از سهمیه خود ندارند می توانند با کاهش سقف ذخیره سهمیه خود به صفر، عملا در هر ماه به محض تخصیص سهمیه آن را به صورت خودکار به بازار فروخته و مبلغ آن را بر اساس قیمت بازار دریافت کنند. این شیوه عملا منجر به واریز ماهیانه پول به جای سهمیه سوخت به حساب فرد خواهد شد.

چگونه بنزین بخریم؟

در این پیشنهاد به منظور جلوگیری از هر گونه فعالیت سفته بازانه و نوسانات ناشی از آن، امکان خرید سهمیه و ذخیره آن در کارت وجود ندارد و خرید بنزین صرفا در جایگاه و برای سوخت گیری امکانپذیر است. از لحاظ عملیاتی نیز تا زمانی که افراد بتوانند برای سوخت گیری به جایگاه مراجعه کنند، هیچ ضرورتی برای خرید و ذخیره سهمیه بنزین وجود ندارد. در واقع هر فرد فراتر از سهمیه خود همواره می تواند با مراجعه به جایگاه سوخت و به قیمت بازار، که در هر لحظه در جایگاه قابل رویت است، اقدام به سوخت گیری کند. بدیهی است افرادی که هنوز سهمیه خود را به پایان نرسانده اند نیز می توانند اقدام به حفظ سهمیه خود و خرید بنزین از بازار کنند.

قیمت چگونه مشخص می شود؟

بازار در پیشنهاد حاضر مشتمل بر فروش سهمیه بنزین و خرید بنزین بیش از سهمیه بوده و استفاده از بنزین سهمیه ای خارج از شمول بازار است. منظور از قیمت بازار نیز در هر زمان قیمت حاکم بر این بازار است. در پیشنهاد کنونی قیمت بازار که هنگام خرید بنزین در جایگاه های سوخت گیری، و هنگام فروش سهمیه در تمامی سامانه های فروش مشاهده می شود، یکسان بوده و افراد با مشاهده آن اقدام به فروش می کنند. در واقع قیمت در هر نقطه در تمام سامانه های خرید و فروش در سراسر کشور یکسان است و در زمان به روزرسانی قیمت نیز در تمام آنها به صورت همزمان تغییر می کند.  لازم به ذکر است که عموما در بازارهای مشابه که در آنها قیمت بر اساس عرضه و تقاضا تعیین می شود، روال این است که هر فرد هنگام ثبت سفارش خود قیمت مورد نظر را نیز ثبت کند تا در نهایت قیمتی تعیین شود که بر اساس آن عرضه و تقاضا با هم برابر شده و تسویه بر اساس آن قیمت صورت گیرد (همانند فرایند موجود در بازار بورس).

این فرایند در بازار خرید و فروش سهمیه های بنزین ممکن است موجب پیچیدگی و سردرگمی مردم شود؛ از این رو در بازار پیشنهادی برای سهولت بیشتر طراحی به گونه ای انجام شده است که هنگام خرید و فروش، قیمت بازار از پیش مشخص شده است. در این مدل از آنجایی که ممکن است عرضه و تقاضا در این قیمت لزوما برابر نبوده و بازار تسویه نشود، یک سامانه مرکزی متصل به یک حساب بانکی بسته وظیفه تسویه بازار را برعهده خواهد داشت که در ادامه سازوکار آن مورد بررسی قرار می گیرد.

نحوه تسویه و به روزرسانی قیمت بازار

در فرایند تسویه و به روزرسانی، قیمت اعلام شده به فروشندگان سهمیه در سامانه های فروش و قیمت خرید بنزین در جایگاه سوخت برای متقاضیان بنزین آزاد به صورت همزمان به روز می شود. ضمن آنکه هر زمان که عرضه یا تقاضایی وجود داشته باشد به صورت برخط از طریق سامانه ی تسویه و حساب بانکی متصل به آن تسویه می شود. از این رو هرچند مجموع عرضه ی سهمیه و تقاضای بنزین آزاد در بازار در قیمت های موجود برابر نباشد، اما همواره به دلیل وجود این سامانه، مازاد عرضه یا تقاضای تسویه نشده ای وجود نخواهد داشت. هر بار پس از به روزرسانی و برقراری قیمت جدید، در طول زمان مجموع عرضه و تقاضا در بازار از زمان آخرین به روزرسانی از هم فاصله می گیرد. هر زمان که شکاف بین مجموع عرضه و تقاضا به عدد ۱۰۰ میلیون لیتر رسید، قیمت بازار به میزان ۱۰۰ تومان اصلاح شده و محاسبه شکاف بین عرضه و تقاضا مجددا از صفر آغاز می شود. به بیان دقیق تر اگر در این شکاف، عرضه به میزان ۱۰۰ میلیون لیتر بیش از تقاضا باشد قیمت ۱۰۰ تومان کاهش و اگر تقاضا بیشتر باشد قیمت ۱۰۰ تومان افزایش می یابد.  در واقع قیمت با یک لنگی زمانی و پس از تحقق شکاف بین عرضه و تقاضا و در جهت معکوس شکاف اصلاح می شود . بازه زمانی به روزرسانی قیمت نیز بسته به زمان لازم برای رسیدن به شکاف ۱۰۰ میلیون لیتری متغیر بوده و انتظار می رود در ایامی با تواتر بیشتری رخ دهد.

پرداخت قیمت سهمیه به دولت

لازم به ذکر است کماکان دولت قیمت ثابت هزار تومان را برای واگذاری سهمیه بنزین به افراد در نظر می گیرد. برای کسانی که می خواهند از سهمیه خود برای سوختگیری استفاده کنند، این مبلغ هنگام استفاده از بنزین سهمیه ای در جایگاه سوخت پرداخت خواهد شد. برای افرادی که علاقمند به فروش سهیمه خود هستند، هر زمان که این سهمیه فروخته شود از قیمت فروش هزار تومان به حساب دولت و الباقی به حساب صاحب سهمیه واریز خواهد شد. در صورت صلاحدید سیاستگذار سهم دولت به جای هزار تومان به صورت درصدی از قیمت بازار قابل تعیین خواهد بود که ممکن است در طول زمان افزایش یافته و در میان مدت بستر آزادسازی قیمت ها را به صورت تدریجی فراهم سازد. در شکل زیر فرآیند تسویه بر مبنای عرضه و تقاضای ارائه شده است:

چگونه قیمت کنترل می شود؟

برای رفع هر گونه دغدغه در مورد افزایش بیش از اندازه قیمت بازار، دولت می تواند یک سقف قیمتی (درصدی از قیمت فوب) برای عرضه بنزین در نظر بگیرد و در آن قیمت به میزان نامحدود بنزین عرضه کند تا قیمت بازار از این سقف قیمتی بیشتر نشود.