آتش به دل آب افتاد

چند سالی است، همگام با توسعه صنعتی و کشاورزی به‌نظر می‌رسد از داشته‌ها و منابع آبی موجود افسارگسیخته استفاده‌شده که نتیجه آن وارد شدن به شرایط تنش آبی و قرار گرفتن در یک‌قدمی بحران آبی در کشور است، در واقع اینکه کشوری وارد تنش یا بحران آبی شده، شاخصی است که براساس میزان موجودی آب در هر مترمکعب به‌ازای هر نفر در سال سنجیده می‌شود، باتوجه به این شاخص، اگر کشوری بیشتر از ۱۷۰۰ مترمکعب به‌ازای هر نفر در سال آب داشته باشد، آن کشور از نظر منابع آبی مشکلی ندارد و اگر از این میزان کمتر شود، به‌مرور به تنش آبی و در نهایت بحران آبی می‌رسد که الان کشور ما در مرز تنش آبی و یک‌قدمی بحران آبی قرار دارد، البته بخش‌هایی از کشور در مرحله بحران آبی قرار دارد، اما در کل کشور هنوز به آن مرحله نرسیده‌ایم. صمت در این گزارش بحران کم‌آبی و لزوم صرفه‌جویی در مصرف آب را بررسی کرده ‌است.

معضل کم‌آبی جدی شد

در حال ‌حاضر، کمبود آب در کل قاره‌های جهان وجود دارد. استفاده از آب در قرن اخیر به‌دلیل افزایش بیش از ۲ برابری جمعیت در حال افزایش است و باتوجه به شرایط اقلیمی و کاهش بارندگی‌ها و دسترسی به منابع آب شیرین، کل کشورهای جهان با معضل کم‌آبی روبه‌رو هستند.

بحران کم‌آبی در کشورهایی با جمعیت بالا و شرایط آب‌وهوایی خشک جدی‌تر و این امر ممکن است در آینده سبب مهاجرت اجباری میلیون‌ها نفر شود. در کشورهای پیشرفته با مدیریت صحیح منابع آبی و وضع قوانین و مقررات و ارائه راهکارهای مدیریتی، گام‌های موثری دراین‌باره برداشته‌اند.

یکی از چالش‌های مهم زیست‌محیطی در خاورمیانه و کشور ایران بحران کم‌آبی است. باتوجه به کمبود منابع آبی و کاهش بارندگی‌ها و شرایط آب‌وهوایی کشور ایران و نداشتن مدیریت صحیح در حوزه آب، امروزه شاهد مشکلات عدیده‌ای در این حوزه هستیم.

بعد از عامل جمعیت، آب دومین چالش جدی بشر است. امروزه کل جهان با مشکل کمبود آب مواجهند و کشورهایی مثل ایران به‌دلیل شرایط اقلیمی با سرعت بیشتری به‌سوی کم‌آبی پیش می‌روند. در ایران ریزش‌های جوی منبع اصلی تامین منابع آبی است که این میزان بیش از ۱۴۳ میلیارد مترمکعب است. از این میزان، حدود ۷۱ درصد به‌کل تبخیر از دسترس خارج‌ شده و تنها بخش کوچکی از آن معادل ۸۸.۵ میلیارد مترمکعب آن برای مصارف کشاورزی، صنعت و شرب استفاده می‌شود.

منابع آبی در ایران محدود و بارندگی به‌طورتقریبی یک‌سوم تا یک‌چهارم متوسط بارندگی در جهان است و وجود خشکسالی‌های مکرر در کشور و استفاده نکردن صحیح از منابع آبی در بخش‌های کشاورزی و صنعت از دلایل ایجاد بحران کم‌آبی است.

چاره‌ای جز صرفه‌جویی نداریم

نادر جلالی، کارشناس انرژی در ارتباط با بحران بی‌آبی به صمت گفت: سال آبی جدید چند ماهی می‌شود که شروع ‌شده و متاسفانه در بیشتر نقاط کشور بارش به‌میزان لازم نبوده و ما با کمبود بارش نسبت به میانگین سال گذشته، مواجهیم. در این‌یک سال، هم آب مصرفی از ذخایر سال گذشته بوده که در مخازن وجود داشته است. واقعیت این است که ما با کمبود آب و همچنین کمبود بارش‌ها مواجهیم. در چنین شرایطی، چاره‌ای جز صرفه‌جویی در مصرف آب نداریم، البته این سخنان به این معنی نیست که آب جیره‌بندی شود یا سهمیه‌بندی انجام گیرد، بلکه نحوه صحیح استفاده از منابع آبی است که اهمیت دارد.

وی در ادامه گفت: درست مصرف کردن به‌معنی کم‌مصرف کردن نیست. درست مصرف کردن باید در فرهنگ عمومی گنجانده شود. آب مایع حیات است و باید توجه ویژه‌ای به درست مصرف کردن آن شود، چرا که زندگی بشر به آب بستگی دارد. کمبود آب بر سلامت عمومی، بهداشت، اعصاب و روان جامعه و ایجاد تنش‌های اجتماعی تاثیرگذار است، ازاین‌رو، برای حل مشکلات چاره‌ای جز مدیریت مصرف وجود ندارد.

وی افزود: در حال ‌حاضر در یک منطقه خشک در حال زندگی هستیم. رسانه‌ها کمک کنند که چنین باوری به‌صورت فرهنگ در جامعه جا بیفتد، وقتی چنین باوری در ذهن مردم وجود داشته باشد، مصرف آب کنترل و مدیریت می‌شود، همچنین ورودی‌های آب کشور به‌صورت سالانه در حال کم شدن است و بارش‌ها هم بسیار کم شده، البته در همه‌جای دنیا، چنین مشکل مشابهی وجود دارد.

این کارشناس انرژی ادامه داد: باید بپذیریم که در کشور ما خشکسالی یک پدیده طبیعی است و حجم آب در دسترس ما همین میزان است. اولویت مصرف در آب شرب باید با جدیت موردتوجه قرار گیرد. سرانه مصرف خانگی در تهران روزانه ۱۸۰ لیتر است و این مصرف باید کمابیش به نصف برسد. باتوجه به وضعیت آبی که ایران در آن قرار دارد، باید دیپلماسی قوی را در راستای کنترل مصرف آب در پیش بگیریم.

عملکرد ضعیف کشور در بحث دیپلماسی آب

جلالی گفت: مشابه این بحث هم در سرشاخه‌های دجله و فرات رخ ‌داده است که ما سکوت کردیم و از کنارش گذشتیم و هیچ اعتراضی از جانب ایران انجام نگرفت.

در بحث چشمه ثریا و سرچشمه آب ارس هم اتفاقاتی مشابه آن رخ داد که فقط رسانه‌ها واکنش نشان دادند و همین واکنش موجب شد تا مسئولان هم اندکی اعتراض کنند، بنابراین در بحث دیپلماسی بین‌المللی آب، ایران بسیار ضعیف عمل کرده است.

این کارشناس انرژی گفت: در بحث آب‌های داخلی و منابع آبی که در داخل کشور وجود دارد، به‌تازگی دولت سیزدهم یک‌سری اقدامات را در بحث رعایت الگوی کشت و همچنین توصیه به کشاورزان و مدیریت آب‌های کشاورزی انجام داده است که این امر می‌تواند خیلی بیشتر از اینها ادامه پیدا کند.

جلالی در پایان تاکید کرد: سیاست‌گذاری‌ها درباره منابع آبی کشور باتوجه به حساسیتی که در حوزه آب وجود دارد، باید خیلی قوی‌تر باشد و برای هر قطره آب برنامه داشته باشیم و به‌صورتی مصرف آب مدیریت شود که دچار بحران نشویم. در این زمینه می‌توانیم خیلی فعال‌تر عمل کنیم و امید است دولت سیزدهم با برنامه‌هایی که در این زمینه دارد، بتواند بسیار موفق عمل کند.

بحران آب به‌دلیل کم‌آبی و خشکسالی نیست

مصطفی فدایی‌فرد، کارشناس و پژوهشگر آب در ارزیابی وضعیت خشکسالی و کم‌آبی در کشور به صمت گفت: موقعیت جغرافیایی ایران به‌گونه‌ای است که حدود ۸۵‌ درصد از وسعت کشور در منطقه خشک و نیمه‌خشک قرار گرفته است. مقدار بارش در ایران حدود یک‌سوم میانگین جهانی و میزان تبخیر آب در ایران حدود 3 برابر متوسط جهانی است، ضمن اینکه عمده بارندگی‌ها در ایران به سطح محدودی از کشور اختصاص دارد، به‌طوری‌که ۷۰ درصد از بارندگی‌های سالانه فقط در ۲۵ درصد از سطح کشور و ۳۰ درصد باقیمانده بارندگی‌ها در ۷۵ درصد از سطح کشور نازل می‌شود.

وی ادامه داد: این در حالی است که به‌دلیل تغییرات اقلیمی در سال‌های اخیر، هم از مقدار بارندگی‌ها کاسته شده است و هم الگو، نوع و زمان بارش، منجر به افزایش شدت خشکسالی‌ها و فراوانی وقوع سیلاب‌ها در ایران شده است. بحران آب در ایران به‌‎علت کم‌آبی و خشکسالی نیست، بلکه به‌دلیل سوء‌مدیریت منابع آب است.

بپذیریم که مدیریت منابع آبی کشور اشتباه بوده و در این میان استفاده از روش‌های غیراصولی برداشت نیز به بحران آب دامن زده است.

 بررسی‌ها نشان می‌دهد که مقدار بارندگی در کشور طی 2 دهه اخیر، حدود ۱۰ درصد کاهش‌ یافته است. مهم‌ترین دلیل این موضوع، برداشت بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی و کاهش شدید رطوبت خاک است.

ورشکستگی آبی فرارسید

فدایی‌فرد بیان کرد: سالانه حدود ۹۶ میلیارد مترمکعب در ایران آب مصرف می‌شود، در حالی‌ که کل منابع آب تجدیدپذیر کشور حدود ۹۰ میلیارد مترمکعب است، بنابراین از بحران آب عبور کرده‌ و به ورشکستگی آبی رسیده‌ایم.

براین‌اساس مهم‌ترین کم‌کاری این بوده که در 4 دهه اخیر، سعی کرده‌ایم همه مشکلات کشور را با فشار بر منابع آب برطرف کنیم.

در حال ‌حاضر دشت‌های اصلی کشور که سفره‌های ارزشمند آب زیرزمینی را در خود جای‌ داده‌اند، همگی و بدون استثنا از وضعیت بحرانی برخوردار هستند و برخی از آنها به‌دلیل برداشت بی‌رویه دچار فرونشست و در عمل غیرقابل‌استفاده ‌شده‌اند.

 عملکرد مخازن آب‌های زیرزمینی همانند مخازن سدهای مخزنی روی زمین است، یعنی در مواقع سیلابی هم ضریب جریان را کاهش می‌دهند و از خسارت‌های سیل جلوگیری می‌کنند.

فدایی‌فرد در پایان به صمت می‌گوید: سال آبی جاری و کاهش شدید بارندگی به‌ویژه در مناطق تنش‌زا و وضعیت بد ذخایر سدهای کشور از طرفی و افزایش بی‌سابقه گرما در ابتدای سال ۱۴۰۱ و پیش‌بینی ماندگاری آن طی ماه‌های آینده از طرف دیگر موجبات افزایش مصرف آب در بخش کشاورزی، صنعت و شرب را به‌دنبال خواهد داشت و زنگ خطری جدی است که به‌صدا درآمده و لازم است که برای جلوگیری از تبعات سیاسی و امنیتی، ضمن انجام اقدامات اساسی در زمینه صرفه‌جویی در مصرف آب در بخش‌های مختلف در یک محیط تعاملی بین مسئولان و مردم به استقبال این شرایط برویم.

سخن پایانی

رشد جمعیت، گسترش شهرنشینی، افزایش سطح رفاه و فرهنگ زندگی مردم، توسعه کشاورزی و صنایع، سبب افزایش تقاضای آب‌ شده است. باتوجه به اهمیت موضوع کم‌آبی در سطح ملی و بین‌المللی، توجه به فاکتورهای موثر بر میزان مصرف بهینه آب در بخش‌های مختلف از جمله مصرف خانگی و کشاورزی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.

سال‌ها است که زنگ خطر بحران آب در کشور به‌صدا درآمده است و در یک‌قدمی بحران آبی قرار گرفته‌ایم. آمارهای منتشرشده نیز نشان می‌دهد که حال منابع آبی در کشور خوش نیست و تا دیر نشده، باید فکری برای آنها کرد. باتوجه به پیش‌بینی سازمان هواشناسی، زمستانی کم‌بارش در پیش داریم. طی صدها و هزاران سال میانگین بارش در کشور ۲۵۰ میلیمتر در سال بود که اکنون به حدود ۲۰۰ میلیمتر در سال کاهش ‌یافته و همچنان نیز در حال کمتر شدن است. پیش‌بینی‌ها نشان می‌دهد که بارش‌ها تا سال ۲۰۵۰ همچنان رو به کاهش خواهند بود.

متاسفانه در کشور ما هنوز استفاده مطلوب از آب به‌‌شکل یک فرهنگ، جایگاه خود را پیدا نکرده و مجموعه اقداماتی که تاکنون در کشور ما در ارتباط با تامین آب انجام‌ شده، بیشتر در زمینه مدیریت تولید و عرضه آب بوده و کمتر به مصرف توجه شده است. در راستای اصلاح الگوی مصرف لازم است آموزش‌هایی توسط رسانه‌ها، آموزش‌وپرورش و نهادهای اجتماعی انجام شود و ضرورت صرفه‌جویی در مصرف آب و حفظ منابع آبی و خطرات و بحران‌های مربوط به کمبود به‌صورت شفاف آموزش داده شود.