فـریـب نـفـت

نفت، طلای سیاهی که می‌تواند بسوزد و عامل محرکی برای اقتصاد باشد و از یک سو می‌تواند اقتصاد را به آتش بکشد و از سوی دیگر اقتصاد را  سال‌هاست که اقتصاد متکی بر نفت و دولتی بودن اقتصاد نه تنها در ایران بلکه در سایر کشورهایی که اقتصادی شبیه به ما را تجربه کرده‌اند، باعث شده که ساختار اقتصاد با مشکلات بسیاری مواجه شود. مثال مشهور آن ونزوئلا است؛ یکی از ثروتمندترین کشورهای نفتی امریکای جنوبی که به خاطر اقتصاد نفتی با بحران‌های بسیاری مواجه شده تا حدی که امسال نتوانست بنزین مورد نیاز خودش را هم تامین کند.

اقتصاد نفتی، بلای جان کشور

بودجه نفتی یک اثر ذاتی بر تورم دارد، چرا که دلارهای نفتی، پایه پولی را متورم می‌کند و از آن‌طرف، به دولت این تصور را می‌دهد که تا بی‌نهایت بر مخارجش بیافزاید. مخارجی که در زمان افول درآمد نفتی، هم پابرجا می‌ماند و دولت به دلایل اقتصادسیاسی، قادر به حذف آنها نیست. در زمان کاهش درآمد نفتی، منبع دولت از چاه نفت، به چاپخانه بانک مرکزی تغییر مکان می‌دهد و موتور خلق پول و تورم، روشن می‌شود. به عقیده بسیاری از کارشناسان اقتصادی، با آنکه تحریم اثرات بسیار سنگینی را بر مردم و اقتصاد وارد کرد اما به خوبی نقاط شکننده اقتصاد را نشان داد. بنابراین می‌توان گفت نفت یکی از این گلوگاه‌هاست، از این‌رو لزوم توجه کارشناسان اقتصادی و نفتی را برای جداکردن اقتصاد از این نعمت طبیعی را می‌طلبد. نعمتی که سال هاست به بلای جان اقتصاد ما بدل شده است. تجربه سایر کشورهای بدون اقتصاد نفتی که از نفت و سایر مزیت‌های طبیعی بی‌بهره بودند، نشان می‌دهد در این کشورها دولت با برداشتن موانع از پیش روی این صنایع نه تنها باعث تقویت این بخش شده بلکه رشد اقتصادی را بی‌نیاز از نفت کرده است. از این‌رو دولت برای نجات اقتصاد از چاه نفتی، باید با حذف نهادهای دست و پاگیر، آزادسازی قیمت‌ها و در مراحل بعدی حذف نظام‌مند یارانه‌ّ‌های آشکار و پنهان بپردازد.

تغییر مسیر کسب درآمد

مهدی تقوی- اقتصاددان: مهم‌ترین راهکار کاهش وابستگی بودجه به درآمدهای نفتی تغییر نوع درآمدها از درآمدهای خالصه به عنوان مثال درآمدهای حاصل از فروش نفت به درآمدهای مالیاتی است. در اقتصاد سه نوع درآمد وجود دارد که منابع بودجه را تامین می‌کند؛ درآمد خالصه یا همان درآمدهای اختصاصی دولت از محل املاک و دارایی‌ها، درآمدهای مالیاتی و درآمدهای پولی؛ زمانی که درآمد خالصه یک کشور کم می‌شود بهترین گزینه برای جبران آن افزایش درآمدهای مالیاتی است چراکه اگر دولت بخواهد کمبود منابع بودجه را از محل درآمدهای پولی یعنی استقراض از بانک مرکزی جبران کند به مرور اقتصاد را فلج خواهد کرد، قرض دولت از بانک مرکزی نقدینگی را بدون آنکه در تولید و صنعت رونق حاصل شود افزایش خواهد داد و این افزایش نقدینگی تورم‌زا خواهد بود. ازاین‌رو بهترین راهکار جبران کاهش نرخ نفت و کاهش درآمدهای حاصل از فروش نفت، افزایش درآمدهای مالیاتی است. بااین‌همه نظام مالیاتی ایران دارای ضعف‌هایی که در صورت رفع می‌تواند از وابستگی اقتصاد به دلارهای نفتی بکاهد.

اقتصاد ایران، نیازمند درآمدهای پایدار

میثم موسایی- استاد اقتصاد: ۳ راه برای جبران کسری درآمدهای حاصل از نفت وجود دارد که اگر دولت‌ها به آن عمل کنند نه تنها می‌توانند به مرور اقتصاد را از تاثیر نوسان نرخ نفت خارج کنند بلکه درآمدی همیشگی و پایدار به‌دست خواهد آمد. افزایش صادرات غیرنفتی و جذب توریست و ایجاد زمینه‌های ارزآوری نیروی انسانی و نخبگان به جای فرار مغزها این سه راهکارند. مفهوم اقتصاد مقاومتی قوی کردن کشور در برابر حملات خارجی است و راهکار این مقاومت در پیدا کردن منابعی برای رشد پایدار کشور خلاصه می‌شود. ما برای آنکه رشد پایدار داشته باشیم نیاز به منابع تمام نشدنی داریم. این خصلت در نفت و گاز وجود ندارد. از این‌رو باید منابع دیگری جایگزین آن کنیم. راه دیگر جبران کمبود درآمدهای ارزی حاصل از فروش نفت کاهش هزینه‌های دولت است. دولت به‌راحتی می‌تواند در بسیاری از هزینه‌ها صرفه‌جویی کند. هزینه‌هایی که بخش زیادی از بودجه را می‌بلعند بدون آنکه فایده داشته باشند. همچنین دولت با سازکاری مناسب می‌تواند درآمدهای مالیاتی را افزایش دهد. اگر تمام این موارد رعایت شود نه تنها اقتصاد از وابستگی به نفت خلاص می‌شود بلکه به مرور شاهد توسعه خواهیم بود. بازنگری در سیستم پرداخت یارانه یکی دیگر از الزامات کاهش وابستگی به نفت است.

درون‌زا کردن اقتصاد

 مانعی در مقابل افول آن

ابراهیم رزاقی- کارشناس اقتصاد: راهکار کاهش وابستگی اقتصاد به نفت و جبران کاهش درآمدهای نفتی تنها مربوط به یک بخش اقتصاد نمی‌شود. برای بهبود شرایط نیازمند سیاست‌هایی هستیم که نوع درآمدهای دولت را تغییر دهد. این سیاست‌ها تنها یک بخش را نشانه نمی‌گیرد و اعم از صادرات و واردات، نظام مالیاتی و سیاست‌های مصرفی و سیاست‌های بخش‌های مختلف اقتصاد از کشاورزی تا نیرو را شامل می‌شود.

خوشبختانه بخش اعظم این سیاست‌ها در سیاست‌های اقتصاد مقاومتی آمده است. از این‌رو برای تحول اقتصاد می‌توان به مقاوم‌سازی اقتصاد بر پایه اصول اقتصاد مقاومتی روی آورد. کاهش صادرات کالاهایی که مواد اولیه گران وارداتی دارند، حذف کامل یارانه کالاهای لوکس، کاهش واردات کالاهای غیر ضرور و مصرفی مهم‌ترین راهکارهای فعلی است.

البته درون‌زا کردن اقتصاد و برجسته کردن تولید داخل در اقتصاد فعلی زمان‌بر است اما اگر سیاست‌ها به درستی اجرا شود دور از واقعیت نیست. در نهایت اینکه استقلال اقتصادی در گرو عزم و اراده و اعتقاد مسئولان است. قطعا کاهش وابستگی اقتصاد به نفت مدیریت جهادی می‌خواهد.

سیاست‌های انقباضی راه جبران درآمدهای نفتی

کامران ندری، استاد اقتصاد: به‌ طور کلی راهکار جبران کاهش درآمدهای نفتی متوسل شدن به سیاست‌های انقباضی مالی است. اغلب این سیاست‌ها در مفهوم اقتصاد مقاومتی گنجانده می‌شود که دولت باید بدان عمل کند. دولت باید در هزینه‌های دستگاه‌های دولتی تجدیدنظر کند و هزینه‌های غیرضرور را به هر اندازه اندک کاهش دهد. سازکار نظارت در هزینه‌کرد بودجه را که با انحلال سازمان برنامه و بودجه از بین رفت، بازیابی و در نظام مالیاتی کشور تجدیدنظر کند؛ در صورت پایبندی سیاست‌های دولت به این سه اصل می‌توان کسری ناشی از کاهش درآمدهای نفت را کاهش داد و حتی از اقتصاد متکی به نفت رها شد. همچنین ما در زمینه صادرات با اولویت‌دهی به صادرات غیرنفتی باید به سمتی حرکت کنیم که مزیت نسبی داریم، تعرفه‌های صادراتی را به گونه‌ای تدوین کنیم که مسیر صادرات را مشخص کند. در زمینه واردات نیز باید فقط کالاهای ضروری وارد شود تا بتوانیم در مصرف ارز صرفه‌جویی کنیم.

سخن پایانی

با وجود تمام هشدارهایی که از سوی کارشناسان مطرح شده و حتی تاکیداتی که در اسناد بالادستی وجود دارد، دولت‌ها همچنان بر اساس میزان پول نفت، اهداف اقتصادی خود را برنامه‌ریزی می‌کنند. در واقع نگاهی به عملکرد تمامی دولت‌ها در دهه‌های اخیر نشان می‌دهد که هر جا دسترسی به پول نفت افزایش یافته یا نرخ این محصول در بازارهای جهانی بالا رفته است، دولت‌های ایران نیز سرمایه‌گذاری‌های متعدد و برنامه‌ریزی‌های بلندپروازانه خود را شدت بخشیده‌اند و در مقابل هر بار به علت کاهش نرخ نفت یا تحریم‌های بین‌المللی دسترسی به پول نفت دشوار شده، شرایط اقتصادی کشور نیز به‌هم ریخته است. در واقع بر خلاف بسیاری از کشورهای توسعه یافته، که تلاش می‌کنند پول حاصل از فروش ثروت‌هایی مانند نفت را به سرمایه‌گذاری‌های بلندمدت انتقال داده و از وارد کردن آن به بودجه جاری کشور جلوگیری کنند، در ایران بخش مهمی از این پول به شکل سالانه خرج شده است و حتی سیاست‌هایی مانند تزریق بخشی از درآمد نفت به صندوق توسعه ملی نیز کامل اجرایی نشده است.