سوآپ، مهم‌ترین بخش تجارت گاز

تجارت نفت و گاز در ایران تنها محدود به فروش سوخت‌های فسیلی نمی‌شود؛ برگ برنده ایران استفاده از فرصت ترانزیتی است که در اقتصاد انرژی به سوآپ نفت و گاز مشهور است. با توقف عملیات سوآپ نفت در دولت دهم، بزرگ‌ترین پایانه نفتی ایران (موسوم به پایانه نفتی شمال در بندر نکا) در مرز تعطیلی کامل قرار گرفت. علاوه بر آن، توقف ناگهانی این طرح شکایت طرفین قرارداد را در پی داشت که بحث‌های حقوقی آن تا مدت‌ها ادامه داشت و همین موضوع طی سال‌های بعد هزینه‌های زیادی را به کشور وارد کرد.

در عین حال اعتبار ایران در منطقه زیرسوال رفت و شرایطی را ایجاد کرد که ترمیم روابط ایران با دیگر ذی‌نفعان در دوران پسابرجام نیز به‌سادگی مقدور نبود. با روی کار آمدن دولت یازدهم و گشایش‌های سیاسی و اقتصادی، بار دیگر زمزمه از سرگیری سوآپ نفت خام مطرح و در دولت دوازدهم مقدمات از سرگیری سوآپ نفت خام فراهم شد. از مهم‌ترین فعالیت‌های تجاری دولت سیزدهم می‌توان به امضای قرارداد سوآپ سه‌جانبه اشاره کرد. در آذرماه سال گذشته نیز قرارداد سوآپ گازی سه‌جانبه میان ایران، ترکمنستان و آذربایجان منعقد شد که آن را می‌توان گام محکمی در راستای تبدیل شدن به هاب انرژی منطقه دانست.

ظرفیت ایران در تامین گاز جهان

علی‌اصغر زرگر، کارشناس نفت و انرژی در گفت‌وگو با صمت ابتدا به وجود منابع غنی نفت و گاز در ایران اشاره کرد. او در ادامه مهم‌ترین دلیل کمبود گاز در کشور را توسعه‌نیافتگی فعالیت‌های صنعت نفت و گاز عنوان کرد و در این‌باره توضیح داد: پس از روسیه، ایران بیشترین منابع گازی منطقه را داراست. بنا بر آمار و ارقام اعلام‌شده، بیش از ۱۸ درصد کل منابع گازی جهان در ایران وجود دارد که این رقم قابل‌توجهی است، اما باید تاکید کرد تنها وجود منابع، کافی نبوده و استفاده از این ثروت‌های سرزمینی از اهمیت زیادی برخوردار است. وی ادامه داد: مهم‌ترین دلیل کمبودهای فعلی کشور در تامین گاز برای مصارف داخلی، عدم‌توسعه صنعت گاز کشور بوده که عامل اصلی آن نبود سرمایه‌گذاری مناسب است. ایران در سال‌های اخیر از ورود سرمایه‌های خارجی برای توسعه منابع نفتی و گازی خود (چه در حوزه‌های آبی و چه خاکی) محروم بوده و سرمایه‌های داخلی نیز کفاف انجام فعالیت‌های این‌چنینی را نمی‌دهد. زرگر در ادامه تصریح کرد: باید در نظر داشت بهره‌مندی از ذخایر نفتی و گازی چند ویژگی مهم و قابل‌توجه دارد. مورد نخست سرمایه‌بری سنگین فعالیت‌های توسعه‌ای صنعت نفت و گاز است؛ روند اکتشاف منابع، استخراج، پالایش و در نهایت استفاده از منابع نفتی و گازی سرمایه‌های مالی زیادی را می‌طلبد که تامین و تهیه آن اغلب روند دشواری است.

 توسعه‌نیافتگی صنایع گازی

زرگر در ادامه صحبت‌های خود به تشریح موارد دیگری که در فعالیت‌های نفتی و گازی باید به آنها توجه کرد، پرداخت.

این کارشناس انرژی وجود ارتباطات بین‌المللی را برای بهره‌مندی از سرمایه و فناوری به‌روز جهانی لازم معرفی کرد و در این‌باره گفت: مورد بعدی که باید به‌عنوان ویژگی مهم فعالیت‌های صنعت نفت و گاز از آن نام برد، زمانبر بودن ثمره‌دهی فعالیت‌های مربوط به حوزه نفت و گاز است، به این صورت که پس از انجام سرمایه‌گذاری‌های سنگین و مستمر، حدود ۱۰ سال یا بیشتر طول می‌کشد تا بتوان از منابع گازی بهره‌برداری کرده و سرمایه‌های اولیه همراه با سود مناسب به سرمایه‌گذاران بازگردد، در نهایت نیز اهمیت بهره‌مندی از فناوری روز جهانی یا به‌‎عبارت دیگر های‌تک از ضرورت زیادی برخوردار است.

زرگر تصریح کرد: فعالیت‌های مربوط به صنعت نفت و گاز همواره نیازمند دانش و فناوری مناسب است و دستیابی به این امکانات بدون داشتن ارتباطات موثر جهانی امکان‌پذیر نیست. در سال‌های اخیر به‌دلیل وجود تحریم‌های بین‌المللی، ایران نتوانست از منابع و سرمایه‌های مالی جهانی و همچنین دانش به‌روز سایر کشورها آن‌طور که باید و شاید بهره‌مند

 شود. همچنین به‌دلیل وجود ممنوعیت‌ها و محرومیت‌های متعدد برای حضور گسترده در بازارهای جهانی و صادرات نفت، رابطه ایران در حوزه نفت و گاز با سایر کشورها کمرنگ‌تر شد. از سویی دیگر تحریم‌های بانکی نیز یکی از دلایل مهم وارد نشدن سرمایه‌های عظیم خارجی برای سرمایه‌گذاری در پروژه‌های توسعه‌ای در ایران بود. تمامی این عوامل سبب شد تا ایران نتواند صنعت نفت و گاز خود را به‌نحو مناسب و مطلوبی توسعه دهد.

صادرات گاز محدود است

این کارشناس نفت و انرژی در ادامه صحبت‌های خود به میزان مصرف گاز داخلی اشاره کرد. او بالا بودن میزان مصرف داخلی و توسعه‌نیافتگی صنعت گاز را یکی از دلایل مشکلات در تامین گاز کشور عنوان کرد و در این‌باره توضیح داد: مسئله‌ای که باید به آن تاکید کرد، میزان مصرف و نیاز داخلی به گاز است. امروزه از طریق شبکه‌های وسیعی به نقاط مختلف کشور گازرسانی انجام شده و به‌دلیل جمعیت بالای ایران، یکی از مصرف‌کنندگان مهم گاز در جهان به‌شمار

 می‌رویم. وجود نیاز بالای داخلی و کمبود سرمایه‌گذاری‌ها برای توسعه صنعت گاز باعث شده تا امروز در تامین این حامل انرژی در برخی مواقع دچار مشکل باشیم.

زرگر ادامه داد: وجود مشکلات در تامین گاز سبب شده تا ایران نتواند یک شریک تجاری مطمئن و صادرکننده همیشگی گاز برای سایر کشورها باشد، هرچند درحال‌حاضر قراردادهایی با برخی کشورهای همسایه مانند عراق و ترکیه برای صادرات گاز داریم اما میزان صادرات ما به اندازه منابع و ظرفیت‌هایی که داریم، قانع‌کننده نیست. یکی از طرح‌هایی که در چند سال اخیر برای توسعه تجارت گاز منعقد شد، قرارداد سوآپ بود. براساس این قرارداد، گاز از ترکمنستان و مرز شمال‌شرقی وارد شده و از غرب به کشورهای عراق و ترکیه گاز صادر می‌کنیم.

ایران در بازارها حضور مستمر ندارد

زرگر اجرای طرح‌هایی مانند سوآپ و انجام سایر طرح‌های بازرگانی مربوط به تجارت گاز را دارای نتایج و پیامدهای مثبت معرفی کرد و گفت: معامله پایاپای گاز و اجرای طرح سوآپ روش بدی در تجارت گاز نیست؛ به‌نظر می‌رسد واردات گاز برای مناطقی که از ذخایر سوخت‌های فسیلی دور بوده اما به منابع خارجی نزدیک هستند، اقدام صحیحی است. همچنین از سوی دیگر صادرات گاز به کشورهای همسایه که نیازمند منابع نفتی و گازی هستند، می‌تواند پیامدهای مالی مناسبی برای کشور داشته باشد، چرا که می‌توان گاز را با مبالغ مناسبی وارد کنیم و از سوی دیگر منابع داخلی را با ارقام بالاتری در بازار جهانی به‌فروش برسانیم. از این‌رو اجرای طرح سوآپ یا به‌طور کلی واردات و صادرات گاز می‌تواند ضمن تامین بخشی از نیاز داخلی، منفعت‌های مالی نیز به‌دنبال داشته باشد.

این کارشناس انرژی ادامه داد: نکته‌ای که باید به آن توجه کرد، اصل توسعه صنعت نفت و گاز در کشور است. ایران به‌دلیل توسعه‌نیافتگی زیرساختی تا به امروز نتوانسته شریک تجاری قابل‌اعتمادی در بازار نفت و گاز برای سایر کشورها باشد و این یک ضعف به‌شمار می‌رود.

اهمیت ایجاد بسترهای توسعه‌ای

نرسی قربان، کارشناس انرژی در گفت‌وگو با صمت به ظرفیت ایران برای تبدیل شدن به یک هاب منطقه‌ای در بحث گاز اشاره کرد و در این‌باره توضیح داد: تا پیش از این طرح‌هایی برای تبدیل شدن ایران به‌عنوان هاب منطقه‌ای در حوزه گاز مطرح بود؛ به این صورت که کشورهای صادرکننده، گاز خود را به ایران فرستاده و کشورهای واردکننده نیز گاز موردنیاز خود را از ایران دریافت می‌کردند. در این طرح‌ها نیز قرار بود ترکمنستان به‌عنوان یک کشور صادرکننده، گاز به ایران صادر کند و ایران گاز کشورهایی مانند عراق، ترکیه و کشورهای حوزه خلیج‌فارس را تامین کند. ایران خود دومین کشور از لحاظ دارا بودن ذخایر گازی در جهان است و به‌دلیل موقعیت جغرافیایی و همچنین دارا بودن این منابع، توانایی و ظرفیت تبدیل شدن به قطب مهم اقتصادی در حوزه گاز را دارا است. قربان ادامه داد: برای استفاده از منابع گازی موجود در کشور، ابتدا باید فعالیت‌های مربوط به استخراج و پالایش شکل گرفته و پس از آن توسط خطوط انتقال مناسب بتوان از آنها در مصارف داخلی یا در صادرات استفاده کرد. باید توجه داشت ایجاد بسترهای مربوط به این فعالیت‌ها، هزینه‌های سنگینی دارد، به‌ویژه اگر هدف توسعه فعالیت‌های صادراتی است، در ابتدا باید نیاز داخلی را به‌‎حد مطلوبی تامین کرد که این خود نشانگر ضرورت افزایش استخراج و به‌طورکلی توسعه ظرفیت‌های تولید گاز است.

ضرورت‌های حضور شرکت‌های بین‌المللی

قربان در ادامه صحبت‌های خود به تاثیرات منفی تحریم‌ها بر توسعه صنعت نفت و گاز ایران اشاره کرد و در این‌باره توضیح داد: همان‌طور که پیش‌تر توضیح داده شد، فعالیت‌های مربوط به صنعت نفت و گاز، چه در مرحله تولید و توسعه و چه در بخش صادرات، بسیار هزینه‌بر است. در چند سال اخیر با تشدید تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران، رغبت شرکت‌ها و کشورهای جهانی برای ورود و سرمایه‌گذاری در صنعت نفت و گاز ایران به‌شدت کاهش یافت. باید تاکید کرد ورود سرمایه‌گذاران خارجی تنها در شرایطی امکان‌پذیر است که ایران در جامعه جهانی از موقعیتی باثبات برخوردار بوده و ورود سرمایه به کشور ما برای فعالان تجاری و صنعتی مقرون‌به‌صرفه باشد. این کارشناس انرژی ادامه داد: باید تاکید کرد توسعه صنایع نفت و گاز و انجام فعالیت‌های صادراتی، با سرمایه‌های داخلی دولتی امکان‌پذیر نیست، چرا که این منابع مالی باید صرف عمران و آبادانی، تعلیم و تربیت و بهداشت در جامعه شود. از این‌رو جذب سرمایه‌های خارجی برای تامین زیرساخت‌های لازم و گسترش صنعت گاز کشور از اهمیت زیادی برخوردار است.

پیامدهای مثبت سرمایه‌های خارجی

این کارشناس حوزه انرژی در پایان به اهمیت تامین گاز نیاز داخلی تاکید کرد و گفت: ایران به‌دلیل دارا بودن منابع مهم گازی، نباید به‌عنوان کشور واردکننده گاز در جهان شناخته شود. ایران می‌تواند تمام نیازهای داخلی خود را تامین و همچنین در بخش‌های صادراتی نیز نقش مهمی را ایفا کند. تا امروز نیز ایران به‌مقدار زیادی واردات گاز نداشته و تنها مقداری محدود وارد شده، به‌منظور اجرای طرح سوآپ بوده است. باید توجه داشت نزدیک به ۸۰ درصد مصرف انرژی در کشور مربوط به گاز بوده و این حامل انرژی نقش مهمی را در اقتصاد کشور ایفا می‌کند. وی ادامه داد: اگر شرایطی فراهم شود تا سرمایه‌گذاران خارجی برای ورود به صنعت نفت و گاز ایران ترغیب شوند، شاهد اتفاقات مثبت و روشن مهمی در ادامه خواهیم بود.

سخن پایانی

غیر از اهمیت فعالیت‌های تجاری در صنعت گاز، تامین نیازهای داخلی نیز از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. قطعی‌های مکرر انرژی برای مصارف شهری و صنایع، توجهات را به‌دلیل کمبود گاز در کشور جلب کرده است. بنا بر نظر کارشناسان حوزه انرژی، مهم‌ترین خلأ ایران، کمبود سرمایه‌گذاری برای توسعه صنعت نفت و گاز است که منجر به شکل‌گیری کمبودهای فعلی انرژی شده است.