هر شهر ایران، یک بم خاموش است

 پیش از زلزله بم در سال ۱۳۸۲، شهر بم حدود ۹۹ هزار نفر جمعیت داشت که در جریان این زلزله زمین‌لرزه فقط یک سوم از آنان زنده ماندند. اما بر پایه آمار رسمی، این زمین‌لرزه بیش از ۲۶ هزار کشته، ۳۰ هزار مجروح و بیش از ۱۰ هزار نفر بی‌خانمان به جای گذاشت. این درحالی است که شمار واقعی قربانیان به مراتب بیش از میزان اعلام شده بود و برخی از ارقام حاکی از آن است که زلزله بم بیش از ۵۰ هزار کشته بر جای گذاشته است.

زلزله بم تبدیل به زنگ خطری برای مدیریت کلان‌شهرها و نشانه‌ای از لزوم توجه به اصول علمی و مهندسی در ساخت و توسعه شهرها شد. وقوع بیش از ۲۱ زلزله بالای ۶ ریشتر در یک قرن اخیر در ایران، گواه خطر بزرگی است که همواره تهدیدکننده جان و مال و زندگی‌های مردم است. پس از زلزله بم، ۵ دی هر سال در تقویم ملی، به عنوان روز ملی ایمنی در برابر زلزله نامیده شد تا برای همگان یادآور نتایج مرگبار بی‌توجهی در برابر زمین‌لرزه باشد. صمت به مناسبت این روز، به آسیب‌های زلزله بم و به طور کلی آسیب خسارت‌ّهای اقتصادی بحران‌های طبیعی پرداخته است.

زخمی ماندگار بر چهره بم

برآوردهای انجام شده حاکی از آن است که زمین‌لرزه ویرانگر شهر بم در بخش‌های مختلف تولیدی و اقتصادی حدود ۱۸۰ میلیون دلار (بیش از ۶۴۵ میلیارد تومان با نرخ برابری ارز در پاییز ۱۳۹۴) خسارت غیرمستقیم به همراه داشته است. به گزارش ایسنا، این زلزله با خسارت‌های جدی انسانی و تبعات روانی و اجتماعی فراوانی همراه بود. تعداد زیادی از هموطنان برای کمک به آسیب‌دیدگان این زمین‌لرزه به شهر بم شتافتند و گروه‌های مختلفی برای همیاری با بازماندگان این زمین‌لرزه تا ماه‌ها و حتی سال‌ها ارتباط خود را با این شهر آسیب دیده قطع نکردند. زمین‌لرزه بم موجب کشته شدن ۳۳ هزار نفر و مجروح شدن ۵۰ هزار نفر از ساکنان این شهر شد. در پایان شهریور ۱۳۸۶ خبری مبنی بر پایان بازسازی بم به نقل از مسئولان روی خروجی خبرگزاری‌ها قرار گرفت. اما ارزیابی‌هایی که در دهمین سالروز زلزله بم در این شهر انجام شده نشان داد که بازسازی فیزیکی این شهر فقط ۸۰ درصد پیشرفت داشته است و مهم‌تر اینکه پیشرفت بازسازی روانی و اجتماعی در این شهر حدود ۵۰ تا ۷۰ درصد برآورد شده است. متاسفانه در روند بازسازی شهرها بعد از وقوع زمین‌لرزه صرفا به بازسازی فیزیکی، یعنی احداث ساختمان‌ها توجه می‌شود و معماری بومی شهرها و مسائل فرهنگی مردم هر منطقه در روند بازسازی شهرها کمتر مورد توجه قرار می‌گیرد. بازسازی روانی، اجتماعی و فرهنگی از جمله مسائلی است که در کشور ما اولویت بالایی ندارد. واقعیت تلخ‌تر آن است که بازسازی‌ها در شهرهای زلزله‌زده، به‌ویژه زمین لرزه بم، اکثرا بدون توجه به منظر طبیعی و محیط‌زیست شهر و با تخریب باغ‌ها و درختان شهر بم و آسیب به چهره بم «به‌عنوان یک باغ شهر» انجام شده است.

تشکیل مدل برآورد زیان

در طی سال‌ها ۱۹۹۰ تا سال ۲۰۱۴، زلزله با ۴۷ درصد و سیل با حدود ۴۲ درصد بیشترین رویداها در ایران به وقوع پیوسته‌اند. در طول این سال‌ها سیل به طور متوسط ۶۶۸ میلیون دلار خسارت سالانه به کشور وارد کرده است. به گزارش زیست آنلاین، این مقدار برابر با ۳ درصد موجودی سرمایه، ۷ درصد تشکیل سرمایه ثابت ناخالص، ۶.۰۱ درصد مخارج اجتماعی، ۷.۱۱ درصد از مجموعه ذخایر و ۷.۱ درصد از پس‌انداز خالص کشور است. در این دوره ۷.۲ درصد از قربانیان بلایای طبیعی مربوط به رویداد سیل بوده که به این ترتیب هزار و ۴۰ نفر نیز در اثر سیلاب جان خود را از دست داده‌اند.

بررسی منابع داخلی نیز باوجود ارائه آمار و ارقام متفاوت، نشان از خسارت قابل توجه سیل و زلزله و سایر بلایای طبیعی در ایران دارد. وجود نظرات متفاوت نسبت به ارقام خسارات اقتصادی زلزله و نبود آگاهی مشخص و دقیق درباره وضعیت اقتصادی اتفاقات این‌چنینی برای مدیریت بهتر بحران‌ها، پژوهشگران را بر آن داشت تا دست به تشکیل مدلی برای برآورد میزان این زیان‌ها بزنند. شهریور امسال، پژوهشگران پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله، مدلی جدید و مبتنی بر شرایط کشور را برای برآورد تلفات و خسارت اقتصادی ناشی از زلزله ارائه کردند. این مدل برای برنامه‌ریزی مدیریت بحران و همچنین اقدامات امداد و نجات پس از رخداد زلزله در کشور کاربرد زیادی دارد و می‌تواند جهت کاهش اثرات زلزله مورد استفاده مدیران ذی‌ربط قرار گیرد.

توسعه سامانه ارزیابی سریع خسارات

عرفان فیروزی کرمانشاهی، دانش‌آموخته پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و یکی از همکاران اصلی طرح «توسعه مدل‌های تجربی برای برآورد تلفات و خسارت اقتصادی ناشی از زلزله به منظور استفاده در سامانه‌های برآورد سریع خسارت» گفت: یکی از دغدغه‌های اصلی مدیران بحران و متولیان امر امداد و نجات، تعیین تعداد تلفات و خسارات اقتصادی ناشی از رخداد زلزله در ساعات اولیه بعد وقوع حادثه است. 

به گزارش رکنا وی افزود: در بسیاری از زلزله‌های گذشته ایران و جهان، تلفات و خسارات ناشی از زلزله به دلیل تاخیر در شناسایی موقعیت و ابعاد حادثه و به تبع آن تعلل در پاسخ به موقع به اثرات ناشی از آن، افزایش یافته است. به منظور کاهش تبعات ناشی از عدم اطلاع از موقعیت و اثرات احتمالی زلزله‌های کشور، در پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله، توسعه سامانه ارزیابی سریع خسارات و تلفات ناشی از زلزله‌های ایران (RAISE) در دستور کار قرار گرفته است. از گام‌های مهم جهت راه‌اندازی این سامانه، بکارگیری الگوریتم‌های مناسب محاسباتی برای برآورد اثرات زلزله به‌شمار می‌رود.

تعیین بهتر خسارات بیمه‌ای

فیروزی کرمانشاهی خاطر نشان کرد: در این طرح با بررسی تجارب قبلی و به کارگیری روش‌های محاسباتی پیشرفته، مدل‌هایی بومی و کاربردی برای برآورد تلفات و خسارت اقتصادی ناشی از زلزله بر اساس سطح اطلاعات موجود از سرمایه در معرض ریسک ارائه شد. نخستین و مهم‌ترین خروجی این طرح که درحال‌حاضر قابل استفاده است، امکان برآورد اثرات زلزله در دقایقی بعد از رخداد زلزله است. بدین ترتیب مدیران بحران کشور می‌توانند برآوردی از وضعیت تلفات و خسارات زلزله در مناطق تحت تاثیر زمین لرزه را در ساعات اولیه بعد از وقوع آن کسب کرده و بر اساس آن نسبت به اعزام نیروهای امدادی و تخصیص منابع لازم در اسرع وقت و به صورت موثر اقدام کنند.  این محقق خاطر نشان کرد: در کنار این موضوع، شرکت‌های بیمه نیز می‌توانند بر اساس مدل‌های خسارت اقتصادی عنوان شده در این طرح، نرخ بیمه را برای گونه‌های مختلف ساختمانی در بخش‌های مختلف کشور ارائه کنند. این محقق اضافه کرد: مدل‌های ارائه شده در این طرح بر اساس اطلاعات زلزله‌های پیشین در کشور است و از این رو تطبیق خوبی با بسیاری از رویدادهای لرزه‌ای کشور دارد. 

ایران در رأس تلفات جهان

محمدامین اسکندری، دانش‌آموخته مدیریت امداد و سوانح گفت: ایران به دلایل ژئولوژیک (زمین‌شناسی)، توپوگرافی و انسانی جزو ۱۰ کشور بلاخیز جهان به شمار می‌رود، همه ساله بلایایی نظیر سیل، زمین لرزه، خشکسالی و... خسارات جانی و مالی فراوانی را بر کشور تحمیل می‌کند. زمین لرزه جزو مهیب‌ترین بلایای طبیعی است که همواره بیشتر شهرها و روستاهای ایران را تهدید کرده و همچنان می‌کند. به عنوان مثال، در طول تاریخ حدود ۹۸ زمین‌لرزه مخرب و آسیب‌رسان در خراسان و نواحی آن ثبت شده و از ۳۰۰ سال قبل از میلاد مسیح تا سال ۱۲۰۹ هجری شمسی، شهر تهران و ری ۸ بار به واسطه زمین‌لرزه‌های بیش از ۷ ریشتر، ویران شده است.

وی ادامه داد: ایران از لحاظ خسارات و تلفات ناشی از بلایا نیز در وضعیت نابسامانی قرار دارد و در سال‌های گذشته جزو ۶ کشور اول آسیب‌پذیر جهان قرار گرفت. تجربه کشورهای پیشرفته ثابت می‌کند برای کاهش تلفات و خسارات ناشی از بلایا بهترین راه کاهش آسیب‌پذیری و تقویت مدیریت بحران است.

مشکلات مشترک شهرهای ایران

اسکندری یادآور شد: زمین‌لرزه ۵ دی ۱۳۸۲ بم با شدت ۹ ریشتر، ۷۰ الی ۸۰ درصد شهر بم را تخریب کرد، بیش از ۴۰ هزار نفر را کشت و ۲۵ هزار مجروح به جای گذاشت. پس از بررسی مهم‌ترین شرایطی که باعث این آمار شد، دریافتیم تنها وقوع زلزله باعث این آسیب و تخریب نبود. مشکلات کالبدی شهر نظیر نزدیکی بافت مسکونی به خط گسل، کیفیت و استحکام پایین ساختمان‌های عمومی و ساختمان‌های مهم شهر، تراکم بالای جمعیت در بافت‌های فرسوده و تنگ و ارگانیک بودن معابر شهر از جمله مهم‌ترین موارد بودند.

وی ادامه داد: از سویی دیگر باید به مشکلات امدادرسانی پس از این سانحه نیز توجه کافی داشت؛ ناکافی بودن آموزش و مهارت در امر نجات مجروحان، عدم حضور سازمان‌های محلی در صحنه امداد و نجات، در دسترس نبودن اطلاعات معتبر و به موقع در مورد شهر و حادثه، ضعف هماهنگی، سازماندهی و برنامه‌ریزی مشترک بین گروه‌های امدادی، ضعف در مدیریت منابع انسانی، تجهیزات و کمک‌های مردمی از جمله این مسائل به شمار می‌روند. با اندکی توجه در می‌یابیم مشکلات فاجعه بم به صورت بالقوه در مورد بیشتر شهرهای ایران به نوعی صدق است و باید برنامه‌ای جدی در این راستا داشته باشیم.

سخن پایانی

زمین‌لرزه بم پرتلفات‌ترین زلزله قرن اخیر در کشور ما بوده و قسمت غم‌انگیز و خطرناک ماجرا آن است که احتمال تکرار فاجعه‌ای مشابه در مناطق پرجمعیت و لرزه‌خیز کشور نیز وجود دارد. بنابراین باید هر لحظه برای اتفاقی مشابه زمین‌لرزه‌ای که شهر بم ۱۹ سال پیش تجربه کرد، آماده باشیم.

چنین زمین‌لرزه‌هایی در تمام شهرهایی که در کنار گسل‌های فعال ایران هستند، ممکن است رخ دهد. مسئله آنجا است که شهرهای پرجمعیت‌تر و کلان‌شهرهایی مانند تهران، مشهد، کرج و تبریز که در کنار گسل‌های فعال بنا شده‌اند، آسیب‌پذیری بیشتری دارند. در این راستا باید به آنها توجه بیشتری شود چراکه با فرض خطر و اندازه یکسان زمین‌لرزه قابل‌انتظار، هرچه جمعیت بیشتری در آن شهرها ساکن باشند، ریسک زمین‌لرزه در آنها بالاتر است. از سویی دیگر ضعف‌های ساختاری در بدنه ساخت‌وساز شهری که به طور گسترده در شهرها و شهرستان‌های مختلفی شاهد هستیم، نشان می‌دهد پایه‌های شهری هیچ استحکامی را در برابر ضعیف‌تری زمین‌لرزه‌ها ندارند.