صنعت دریانوردی، غرق در مشکلات تحریم

 طبق اعلام این نهاد بین‌المللی، ایران توانسته جایگاه خود به‌عنوان بیست‌ودومین قدرت تجاری جهان در صنعت حمل‌ونقل دریایی را در این سال حفظ کند. برخی رسانه‌ها، از این رتبه‌بندی به‌عنوان یک دستاورد مهم در صنعت دریایی ایران یاد کرده‌اند و معتقدند باوجود تحریم‌های شدید علیه ایران، توانسته‌ایم شرایط مطلوبی را در این بخش داشته باشیم. این در حالی است که ایران از نظر موقعیت جغرافیایی، از شمال و جنوب به دریاهای استراتژیک منطقه راه داشته و دسترسی ایران به آب‌های آزاد از طریق دریای عمان، یک فرصت مهم برای توسعه تجارت محسوب می‌شود. اعمال تحریم‌های حداکثری علیه ایران، یکی از مهم‌ترین موانع توسعه صنعت دریایی ایران است، اما علاوه بر آن، رویکردهای مدیریتی و سیاست‌های تجاری داخلی که برای امور ترانزیتی کشور اعمال می‌شود نیز، در این زمینه موثر است.

باوجود تمام مشکلات ترانزیت و صنایع حمل‌ونقل ایران، راضی بودن به حداقل‌ترین‌ها نه‌تنها کشور را از پیشرفت بازداشته، بلکه فرصت مهمی را برای عرض‌اندام کشورهای همسایه در مسیرهای تجاری بین‌المللی ایجاد می‌کند. صمت در این گزارش، ضمن بررسی وضعیت فعلی ترانزیت دریایی ایران، به چالش‌ها و راهکارهای رفع مشکلات این عرصه پرداخته است.

کشتیرانی ایران، بزرگ‌تر از ناوگان برخی کشورهای صنعتی

کنفرانس تجارت و توسعه سازمان ملل (آنکتاد) در جدیدترین گزارش خود از وضعیت صنعت حمل‌ونقل دریایی جهان اعلام کرد: تجارت دریایی جهان که در سال ۲۰۲۱ و پس از عبور از شرایط کرونایی، ۳.۲ درصد رشد کرده بود، در سال ۲۰۲۲ از جنگ اوکراین با روسیه آسیب دیده و به‌دلیل ایجاد اختلال در شبکه‌های حمل‌ونقل و اتخاذ سیاست‌های ضدتجاری از سوی برخی کشورها تنها ۱.۴ درصد در این سال رشد داشته است. به‌گزارش ایرنا، آنکتاد در بخشی از گزارش خود کل کشتی‌های ایران را ۲۵۵ فروند اعلام کرده است. در سال ۲۰۲۱ تعداد ۸ فروند کشتی جدید به ناوگان تجارت دریایی ایران افزوده شده بود و در سال ۲۰۲۲ نیز یک فروند کشتی به ناوگان کشتی‌های ایران اضافه شده که بدین‌ترتیب تعداد کشتی‌های ایران به ۲۵۵ فروند رسیده است. به‌همین ترتیب ظرفیت حمل بار ناوگان کشتیرانی ایران در سال ۲۰۲۲ حدود یک درصد برابر با ۱۹۰ هزار تن افزایش یافته و به ۱۹ میلیون و ۴۴۱ هزار تن رسیده است. در سال ۲۰۲۱ ظرفیت حمل بار کشتی‌های ایران ۱۹ میلیون و ۲۵۱ هزار تن محاسبه شده بود. ایران در سال ۲۰۲۲ توانسته است، جایگاه خود به‌عنوان بیست و دومین قدرت تجاری دنیا در دریا را حفظ کند. مقایسه ایران با سایر کشورها نشان می‌دهد این کشور همچون چند سال گذشته از نظر ظرفیت حمل بار دریایی در رتبه ۲۲ جهان قرار داشته است. براساس این گزارش، ظرفیت ناوگان کشتیرانی ایران حتی از 3 عضو گروه 7کشور صنعتی یعنی فرانسه، ایتالیا و کانادا بیشتر است و امریکا به‌عنوان بزرگ‌ترین اقتصاد دنیا تنها 3 برابر ایران ظرفیت تجارت دریایی دارد. کشورهایی مثل هلند، عربستان و برزیل نیز ناوگان کشتیرانی کوچک‌تری نسبت به ایران دارند. ظرفیت ناوگان کشتیرانی فرانسه، ۱۵ میلیون و ۳۳۵ هزار تن اعلام شده است.

ایران بی‌نصیب از فرصت‌های ارزشمند دریایی

فاطمه قنبرپور، فعال بازرگانی در گفت‌وگو با صمت، به اظهارنظر برخی افراد مبنی بر مناسب بودن شرایط صنعت دریایی و کشتیرانی ایران واکنش نشان داد و گفت: براساس آماری که کنفرانس تجارت و توسعه سازمان ملل (آنکتاد) در جدیدترین گزارش خود از وضعیت صنعت حمل‌ونقل دریایی جهان اعلام کرده، ایران توانسته طی یک سال گذشته، حدود یک درصد ظرفیت حمل‌ونقل دریایی خود را افزایش دهد و جایگاه خود در رتبه بیست‌ودوم جهان را حفظ کند. برخی افراد این جایگاه را برای ایران مناسب دانسته و معتقدند وضعیت صنعت دریایی ایران، مطلوب است. در پاسخ به این رویکرد، باید گفت افزایش یک درصدی ظرفیت حمل بار، نه‌تنها دستاورد چشمگیری نیست، بلکه با نگاهی عمیق‌تر و دقیق‌تر درمی‌یابیم که صنعت دریانوردی ایران درگیر چالش‌ها و گرفتاری‌های مهمی است و نمی‌توان آن را انکار کرد. وی ادامه داد: ایران به‌دلیل دسترسی به دریای خزر در شمال، خلیج‌فارس و دریای عمان در جنوب و همچنین امکان راهیابی به آب‌های آزاد، ظرفیت‌های بالای تجارت دریایی داشته و در صورت تدوین برنامه‌های صحیح و نظام‌مند، می‌تواند تجارت خود را در این بسترها توسعه دهد، اما آن چیزی که تا به امروز شاهد آن هستیم، ناکارآمدی صنعت دریانوری ایران به‌ویژه در امور تجاری است. باوجود ظرفیت‌های گسترده تجارت دریایی برای ایران، در حال ‌حاضر بدنه کشتیرانی کشور از ظرفیت مناسب برخوردار نیست و عملکرد مثبتی نداشته است، بنابراین رشد یک درصدی ظرفیت حمل بار ناوگان کشتیرانی ایران، نه‌تنها دستاورد و پیشرفت عظیمی نیست، بلکه باید به مشکلات صنعت دریایی کشور نگاهی کلان‌تر و واقع‌بینانه‌تر داشت.

تاثیر تحریم بر امنیت تجارت

این فعال حوزه حمل‌ونقل بین‌المللی، در ادامه صحبت‌های خود به تشریح مهم‌ترین مشکلات صنعت دریانوردی و ناوگان کشتیرانی کشور پرداخت و در این‌باره توضیح داد: امروز صنعت دریانوردی و تجارت دریایی ایران درگیر ضعف‌های متعددی است که بخش زیادی از آنها به چالش‌های سیاسی باز می‌گردد. به‌دلیل وجود تحریم‌های سخت برای حمل دریایی بار ایران، کشتی‌های ایرانی با پرچم کشور خود در آب‌ها تردد نمی‌کنند. کشتی‌ها برای مواجه نشدن با مشکلات قانونی و تحریمی، مجبور هستند با پرچم کشوری دیگر بارها را جابه‌جا کنند که این خود نشان‌دهنده شرایط سخت صنعت کشتیرانی و تجارت دریایی ایران است. قنبرپور ادامه داد: به‌سبب تحریم‌های تجاری برای ایران، شرکت کشتیرانی ایران نمی‌تواند برای تجارت دریایی بیمه‌نامه صادر کند و بازرگانان مجبور هستند، برای بارهای خود، از سایر کشورها بیمه‌نامه تهیه کنند. پنهانی بودن تجارت دریایی و حمل دریایی بارها، مشکلات زیادی را برای تاجران به‌همراه داشته و امنیت فعالیت بازرگانی در این بستر زیرسئوال رفته است. این کاهش امنیت را می‌توان تاثیر مستقیم و غیرقابل‌انکار تحریم‌ها معرفی کرد. زمانی که یک کشور نتواند بیمه‌نامه محکم و معتبری را برای فعالیت‌های بازرگانی به‌ویژه تجارت دریایی خود صادر کند، در عمل قادر به پشتیبانی کردن از تجارت خارجی خود نیست. در نهایت نمی‌توان این مسئله را جزو دستاوردهای صنعت دریانوردی و ناوگان کشتیرانی ایران معرفی کرد.

صنعت دریایی کشور نوسازی نشده‌است

قنبرپور به تشریح دیگر پیامدهای تحریم برای صنعت دریانوردی ایران پرداخت و دراین‌باره گفت: همان‌طور که پیش‌تر گفته شد، ایران برای انجام تجارت دریایی خود نیازمند کمک سایر کشورها است و در مسائلی مانند حمل بار یا صدور بیمه‌نامه، نمی‌تواند به‌تنهایی عمل کند. امروزه بازرگانان محموله‌های تجاری خود را به‌ناچار از طریق واسطه‌ها و کمک کشورهایی مانند امارات‌متحده‌عربی، جابه‌جا می‌کنند، اما تنها این مسائل جزو پیامدهای تحریم نیست و ضعف‌های لجستیکی فعلی نیز از این مسئله سرچشمه می‌گیرند. این فعال بازرگانی تصریح کرد: ناوگان حمل‌ونقل و بخش‌های مختلف ترانزیت، همواره نیازمند نوسازی و بهره‌گیری از تجهیزات به‌روز هستند که صنعت دریانوردی و کشتیرانی ایران از این الزامات محروم است. به‌دلیل وجود تحریم‌ها علیه ایران، قطعات مهم ناوگان کشتیرانی وارد کشور نشده و طی دهه‌های اخیر، شاهد نوسازی و بهسازی این بخش نبودیم، بنابراین ضعف‌های لجستیکی مهمی در بخش صنعت دریانوردی ایران وجود دارد که این مسئله، کارآمدی را از این بخش سلب کرده است. بنابراین چه در حوزه گستردگی فعالیت‌های تجارت دریایی و چه عملکرد ناوگان کشتیرانی کشور، نقص وجود داشته که از کنار هیچ‌یک نمی‌توان به‌سادگی عبور کرد.

 وی خاطرنشان کرد: در شرایطی که صنعت دریانوردی و کشتیرانی از معضل قطعات و تجهیزات کاربردی رنج می‌برد، ادعای بهبود ناوگان دریایی، امری نادرست است.

چالش‌های زنجیره‌ای ترانزیت

این فعال بازرگانی کمبودهای تجهیزاتی را منحصر به ناوگان کشتیرانی ندانست و در این‌باره تصریح کرد: یکی از بخش‌های وابسته به توسعه تجارت دریایی، بحث توجه به بنادر و پسکرانه‌ها است. از آن جایی که به‍ دلیل تحریم‌ها، قطعات و تجهیزات لازم برای انجام فعالیت‌های لجستیکی و تجاری، وارد کشور نمی‌شود، در بخش تجهیز بنادر و ساخت پسکرانه‌های لازم نیز دچار ضعف هستیم. توسعه تجارت دریایی وابسته به وجود مولفه‌ها و شاخصه‌های متعددی است و زیرساخت‌های بندری، ناوگان حمل دریایی، مقررات، تنش‌های سیاسی جزئی از آنها هستند. برای دستیابی به بهبود تجارت دریایی و افزایش ظرفیت ناوگان کشتیرانی کشور، باید به تمام این مولفه‌ها در کنار یکدیگر توجه کرد. قنبرپور تاکید کرد: مشکلات لجستیکی تنها برای حمل‌ونقل دریایی نیست و در سایر حوزه‌های ترانزیت مانند حمل‌ونقل زمینی نیز شاهد خلأ و نقص‌های جدی هستیم. مهم‌ترین مشکل حمل‌ونقل زمینی در ایران، کمبود ماشین و تجهیزات مناسب باربری است. دولت به‌ظاهر واردات ماشین‌آلات حوزه حمل‌ونقل را آزاد کرده، اما در اصل محدودیت‌هایی مانند سن و میزان کارکرد وضع کرده و در نهایت برای آزادسازی ماشین‌آلات مانع ایجاد شده است. در حال ‌حاضر بسیاری از کشنده‌ها، به‌دلیل موانع قانونی آزادسازی نشده و در گمرکات دپو شده‌اند. از این‌رو علاوه بر فشار تحریم‌ها برای بخش حمل‌ونقل کشور، ساختارهای قانونی و نگاه‌های مدیریتی برای ساماندهی بخش تجارت کشور، از موانع و دست‌اندازهای جدی فعالان بازرگانی است.

محدود بودن ظرفیت بنادر

محمود بهشتیان، کارشناس ارشد گمرک در گفت‌وگو با صمت، ابتدا به تشریح مشکلات ترانزیتی کشور پرداخت و در این‌باره گفت: تجارت وابسته به مولفه‌های متعددی بوده که یکی از آنها، وجود بسترهای مناسب برای حمل و انتقال بار است. ایران به‌دلیل قرارگیری در مکان جغرافیایی مناسب، از ظرفیت مطلوبی برای توسعه تجارت به‌ویژه صادرات برخوردار است، اما به‌علت ضعف‌های لجستیکی، تا به امروز نتوانسته از این مزیت به‌خوبی استفاده کند. برای صادرات، مشکلات متعددی اعم از کمبود امکانات داخلی در حوزه ترابری، ضعف‌های لجستیکی و نقایص مربوط به حمل‌ونقل زمینی، هوایی، دریایی وجود دارد. وی ادامه داد: همچنین از سویی دیگر، پایگاه‌های صادراتی ایران در کنار مرزها، قدرت و توان جابه‌جایی حجم زیادی از کالاها را ندارند. این ناتوانی به‌دلیل ضعف‌های لجستیکی و تجهیزاتی است؛ همچنین از سویی دیگر، ظرفیت بنادر و سیستم‌های گمرکی محدود است و ضعف‌های جدی در این زمینه داریم. ناوگان کشتیرانی نیز طی سال‌های اخیر نوسازی نشده و هنوز چالش‌های سیاسی برای تردد کشتی‌های ایرانی در آب‌های آزاد وجود دارد. در چنین شرایطی، بدیهی است که بستر برای صادرات و به‌طورکلی توسعه تجارت فراهم نباشد.

ایران از کشورهای منطقه عقب است

این کارشناس ارشد گمرک در ادامه به رویکرد کشورهای همسایه برای توسعه حمل‌ونقل دریایی اشاره کرد و گفت: ایران از طریق دریای عمان به آب‌های آزاد راه داشته و خلیج‌فارس یک منطقه استراتژیک سیاسی و اقتصادی محسوب می‌شود، اما تا به امروز از این فرصت به‌نحو صحیحی استفاده نشده و در مقابل، سایر کشورهای عربی مانند عمان و امارات‌متحده‌عربی در پی توسعه جهانی سیستم حمل‌ونقل دریایی خود هستند. این کشورها با بهره‌گیری از دانش و فناوری به‌روز جهانی، سیستم ناوگان کشتیرانی، حمل‌ونقل دریایی، بنادر و گمرکات خود را تجهیز کرده و در تلاش هستند تا تبدیل به هاب منطقه در بحث تجارت دریایی شوند. وی ادامه داد: کشورهای مذکور، زیرساخت‌های بسیار پیشرفته و قوی در بحث حمل‌ونقل دریایی و انتقال بار دارند و همین موضوع باعث شده تا فعالیت تجاری این 2 کشور به‌طرز چشمگیری طی سال‌های اخیر رشد کند، اما متاسفانه این رویکرد در تجهیز بنادر و ناوگان حمل‌ونقل دریایی ایران وجود ندارد و همواره شاهد نقص‌ها و چالش‌های مختلف هستیم. نه‌تنها تحریم‌ها، بلکه سیاست‌های داخلی نیز بر کیفیت ناوگان حمل‌ونقل دریایی ایران تاثیرگذار بوده و در نهایت، امروز بسیاری از کشورهای منطقه جای ایران را در مسائل ترانزیتی و تجارت دریایی پر کرده‌اند.

سخن پایانی

برخی رسانه‌های خبری، در تحلیل گزارش آنکتاد، ناوگان دریایی ایران را با کشورهایی مانند فرانسه و ایتالیا مقایسه کرده و دلخوش به بالاتر بودن از این کشورها بودند. اگر نگاهی دقیق‌تر به عملکرد دریایی کشورهای عنوان‌شده در این لیست داشته باشیم، می‌بینیم موقعیت و دسترسی کشورها به آب‌های آزاد، تمرکز کشورها بر تجارت دریایی و سایر مولفه‌های این‌چنینی، بر ابعاد ناوگان کشتیرانی کشورها به‌طور مستقیم تاثیرگذار است، بنابراین اگر کشوری پایین‌تر از ایران قرار گرفته، به‌معنای قدرتمندی یا ضعف آنها نیست. متاسفانه برخی رسانه‌ها، تعابیر شخصی خود را از آمارهای جهانی منتشر می‌کنند و نگاهی سطحی به تخصصی‌ترین مسائل تجاری دارند. حال اگر نگاهی به لیست منتشرشده توسط آنکتاد بیندازیم، خواهیم دید کشورهایی مانند ترکیه، یونان، موناکو و امارات‌متحده‌عربی در رتبه‌بندی بسیار بالاتری نسبت به ایران قرار گرفته‌اند و این مسئله زنگ هشداری است که باعث می‌شود، نتوانیم نسبت به وضعیت فعلی ناوگان کشتیرانی ایران، دلخوش باشیم.