مشکلات خانواده امروزی در قاب فرصت‌‌ها و تهدیدها

اولین جلسه از سلسله نشست‌های تخصصی «هویت و خانواده ایرانی» با حضور دکتر «احمد برجعلی» رییس دانشکده روانشناسی و علوم تربیتی دانشکده علامه طباطبایی به همت معاونت فرهنگی و اجتماعی این دانشگاه، یکشنبه ۸ اسفند به صورت مجازی برگزار شد. «زهرا جلیلیان» دبیر این نشست و موضوع آن  سیر تحولات و هویت امروزی خانواده بود.

آنچه در ذیل می‌خوانید، بخشی از این سخنرانی است:

فرصت‌ها و تهدیدها برای خانواده

برجعلی در ابتدای سخنرانی خود گفت: خانواده با فرصت‌ها و تهدیدهای مختلفی روبه رو بوده است. امروزه مسائل مختلف نظیر رشد تکنولوژی‌ها، تغییرات در مناسبات خانوادگی، جهانی شدن و رشد و گسترش فضای مجازی بر این نهاد تاثیراتی داشته که سبب شده شاهد تغییر و تحولاتی در آن باشیم.

خانواده گسترده در مقابل خانواده هسته‌ای

این روانشناس در خصوص ویژگی‌های خانواده در زمان گذشته گفت: در گذشته خانواده از نوع گسترده بوده و شاید سه نسل در کنار هم زندگی می‌کردند. علاوه بر این خانواده به عنوان یک واحد اجتماعی و اقتصادی قلمداد می‌شد که هم خود تولیدکننده و هم مصرف کننده بود. در حالی‌که امروزه خانواده به نوع هسته‌ای که متشکل از زن و شوهر و فرزندان است، تبدیل شده است. روابط خویشاوندی چندان در آن اهمیت ندارد و مصرف‌گرایی، صفت بارز اکثر خانواده‌ها شده‌ است.

تغییر کارکردها در خانواده

برجعلی در خصوص تحول کارکردهای خانواده از گذشته تا به امروز اظهار کرد: در گذشته تولید نسل و فرزندآوری، تربیت فرزندان، ایجاد رابطه عاطفی بین اعضای خانواده و حمایت از سالمندان، کاریابی فرزندان پسر، اهمیت هویت‌دهی به اعضا از طریق انتساب به خانواده، تنظیم روابط و کنترل اجتماعی بر اعضا مثل تنبیه بدنی فرزندان مورد توجه بود. در حالی‌که امروزه کارکردهای خانواده در مواردی تغییر کرده و شاهد کاسته شدن از نقش حمایتی خانواده در قبال اعضای سالمند خانواده و تکثر نهادهای موثر در فرایند اجتماعی کردن در کنار خانواده هستیم.

وی افزود: اگر در گذشته همه اعضای خانواده نقشی بر عهده داشتند و تقسیم کار بر مبنای سن و جنس بود، امروزه دیگر تقسیم کار بر این مبنا اهمیتی ندارد و کارها به صورت مشارکتی انجام می‌شود. سهم فرزندان در انجام فعالیت‌های خانگی کمتر شده است و در عوض شاهد افزایش سهم پدران در تربیت فرزندان و فعالیت آنها در امور مربوط به داخل خانه هستیم. همچنین امروزه نقش آفرینی بیشتر زنان در حوزه‌های سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی در جامعه هستیم. زنانی که در گذشته تنها وظیفه تربیت و امور مربوط به داخل منزل را داشتند، اکنون بیش از گذشته به دنبال موفقیت در فضای بیرون از منزل هستند.

اکنون نقش آفرینی بیشتر زنان در حوزه‌های سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی در جامعه هستیم. زنانی که در گذشته تنها وظیفه تربیت و امور مربوط به داخل منزل را داشتند، امروزه بیش از گذشته به دنبال موفقیت در فضای بیرون از منزل هستند.                          

 تصمیم‌گیری در خانواده

این استاد دانشگاه در ادامه در خصوص سیر تحول قدرت در خانواده از گذشته تا به امروز گفت: در گذشته تصمیم‌گیری نهایی بر عهده پدر خانواده بود. اعمال قدرت به صورت یک طرفه از سوی پدر انجام می‌شد و زنان در این فضا با داشتن نقش مهم تربیت فرزندان و همچنین با داشتن فرزندان دارای نوعی از قدرت می‌شدند. در حالیکه امروزه حرکتی نسبی به سمت مشارکت اعضا در تصمیم‌سازی، حرکت به سمت انجام وظایف با حقوق و تکالیف، حرکت به سمت توزیع قدرت و مرکزیت زدایی از قدرت پدر به نفع سایر اعضا  صورت گرفته است. همچنین امروزه شاهد افزایش قدرت فرزندان به ویژه دختران در محیط خانواده هستیم. دخترانی که زمانی از جایگاه و منزلت لازم برخودار نبودند.

تغییر نگرش‌ها نسبت به کارکرد زن و مرد

برجعلی در ادامه به تغییر نگرش‌ها نسبت به مردان و زنان از گذشته تا به امروز اشاره کرد و گفت: مردان در گذشته افرادی عقلانی و حسابگر بودند که موظف به انجام کارهایی در بیرون از خانه بودند. برای آنها قدرت بدنی و جنگاوری اهمیت داشت و اولویت و برتری همواره با جنس مذکر بود. در حالی‌که امروزه ضمن اینکه مردان افرادی عقلانی و حسابگر شناخته می‌شوند و موظف به انجام فعالیت‌هایی در محیط بیرون از خانه هستند، موظف به انجام برخی از فعالیت‌های داخل منزل هم هستند.

وی ادامه داد: نگرش‌ها در مورد زنان هم از گذشته تا به امروز تغییر کرده‌ است. برای مثال اگر در گذشته زنان موظف به انجام امور داخلی خانه و تربیت فرزندان بودند و ضرورتی برای حضور مستمر آنها در بیرون از منزل احساس نمی‌شد، امروزه ضمن تداوم داشتن نقش آنان در محیط داخل خانه، امکان حضور نسبی آنان در بیرون از منزل به منظور تحصیل و اشتغال هم فراهم شده است.

تغییر نقش دلاله‌ها درهمسریابی فرزندان

این استاد دانشگاه همچنین به مقایسه قواعد همسرگزینی و ازدواج در گذشته و امروز پرداخته و گفت: در گذشته، بیشترین نوع ازدواج درون همسری و از نوع خویشاوندی بود. نظر والدین در همسریابی اولویت داشت. ترجیح بر همسان همسری بود و معمولا سن دختران و پسران در هنگام ازدواج کم بود. بیشتر ازدواج‌ها بر اساس فشار اجتماعی صورت می‌گرفت و معمولا حق انتخاب برای دختران و پسران وجود نداشت. معمولا هم نقش دلاله‌ها (عمدتا زن واسط) در همسریابی بسیار اهمیت داشت. در حالیکه امروزه حق انتخاب و اعمال نظر برای ازدواج از سوی دختران و پسران است. برون همسری افزایش یافته و سن ازدواج دختران و پسران افزایش یافته است. همچنین ترجیح نسبی بر برگزاری مراسم عروسی ساده است و شاهد افزایش نسبی میزان مهریه هستیم. از طرفی به دلیل حق انتخاب فرزندان و اهمیت تصمیمات آنها، نقش دلاله‌ها در همسریابی کاهش یافته است.

طلاق

این استاد دانشگاه به تغییر نگرش‌ها در خصوص طلاق اشاره کرد  گفت: به طور معمول در گذشته سختگیری بسیاری نسبت به طلاق انجام می‌شد و قبح اجتماعی آن بسیار بود. طلاق تبعات و هزینه‌های روانی و اجتماعی بسیاری داشت. اکثر انگ‌ها و برچسب‌های اجتماعی به طلاق گرفته‌ها برای زنان مطلقه بود. در حالی‌که امروزه ضمن بالارفتن آمار طلاق خصوصا در ۵ سال نخست زندگی، با فشارهای اجتماعی کمتر رو به رو هستیم. بنابراین در دنیای امروز پذیرش بیشتر در این مساله ایجاد شده است، اگرچه همچنان حق طلاق با مردان است.

از پیامدهای منفی تغییر خانواده می‌توان به مواردی نظیر کاهش روابط خویشاوندی، دخالت‌های گروه دوستان، بحران هویت، سرخوردگی، افسردگی، به تاخیر افتادن فرزندآوری، کاهش کیفیت تربیت فرزندان، افزایش سن سالمندان، افزایش سن ازدواج و کاسته شدن از برخی ارزش‌های دینی اشاره کرد.

وی ادامه داد: بررسی‌ها حاکی از این است که بالا رفتن آمار طلاق در دنیای امروز با افزایش مداخلات خانواده‌ها در ارتباط است. به دلیل مسایل و مشکلات اقتصادی، فرزندان نیازمند حمایت والدین خود هستند و این حمایت به طور عمده با مداخلاتی در محیط خانواده آنها همراه است که فرجام آن، تشدید ناسازگاری میان زنان و مردان و در نتیجه افزایش طلاق است.

اولویت فضای مجازی در گذراندن اوقات فراغت

برجعلی در خصوص تغییر و تحولات در نحوه گذران اوقات فراغت خانواده‌ها اظهار کرد: در گذشته، زنان به طور معمول اوقات فراغت خود را در محیط خانه و مردان در محیط بیرون از خانه می‌گذراندند. در گذشته، روابط خویشاوندی اهمیت داشت و افراد ترجیح‌شان این بود که اوقات فراغت خود را با دید و بازدید و رفت و آمد با خویشاوندان پر کنند. جمع بر فرد غلبه داشت و فرزندان تحت نظارت والدین و خواست آنها، اوقات فراغت را با والدین می گذراندند. در حالیکه امروزه فضای مجازی به جایی برای گذران اوقات فراغت بزرگسالان و فرزندان تبدیل شده است. هر چند این فضا از نظر کارشناسان و متخصصان می‌تواند فرصت‌های بسیاری فراهم کند، اما به همان اندازه هم می‌تواند معایبی به همراه داشته باشد و در نتیجه زمینه‌های افزایش فاصله فیزیکی را رقم بزند. این فضا مثل تیغ دو لبه‌ای می‌ماند که باید همواره مواظب تبعات وپیامدهای آن بود.

وی ادامه داد: اکنون بسیاری از فرزندان، خارج از نظارت و تصمیم خانواده، اوقات فراغت خود را شخصا و همراه با دوستان می‌گذرانند. فردیت و استقلال طلبی افراد افزایش یافته و تصمیمات فرد بر جمع اولویت دارد.

تغییر خانواده و پیامدهای مثبت و منفی‌ آن

این استاد دانشگاه به پیامدهای مثبت و منفی تغییر خانواده توجه کرده و گفت: افزایش استقلال و آزادی افراد، افزایش دوستان و منابع عاطفی فرد، انتشار قدرت در خانواده، افزایش اشتغال، تحصیل و حق انتخاب زنان، کاهش تنبیه بدنی فرزندان و امکان تحصیل آنها، اهمیت مشورت در خانواده و کاهش نقش دلاله‌ها در همسریابی از نقاط قوت خانواده در شکل امروزین آن است و از پیامدهای منفی آن می‌توان به مواردی نظیر کاهش روابط خویشاوندی، دخالت‌های گروه دوستان، بحران هویت، سرخوردگی، افسردگی، به تاخیر افتادن فرزندآوری، کاهش کیفیت تربیت فرزندان، افزایش سن سالمندان، افزایش سن ازدواج و کاسته شدن از برخی ارزش‌های دینی اشاره کرد.