آلودگی هوا و یک متهم جدید

شهر تهران سال‌های متعددی است که با پدیده آلودگی هوا  دست‌وپنجه نرم می‌کند و میزبان آلاینده‌ها و ذرات معلقی است که با تیره کردن آسمان شهر، نفس کشیدن را برای شهروندان دشوار می‌کنند .طی دو سه سال اخیر تا کنون، مازوت سوزی به عنوان یکی از علل مضاعف آلودگی هوای تهران  مطرح شد؛ اما صحت این موضوع کماکان در هاله‌ای از ابهام است. 

 سهم تولید مازوت در پالایشگاه های نفت خام ایران در حدود ۲۳ درصد گزارش شده است؛ این در حالی است که میزان تولید مازوت در دنیا از ۱۵ درصد در سال ۲۰۰۰ میلادی به کمتر از ۱۰ درصد در حال حاضر کاهش یافته است.

گفته شده در سایر استان‌ها همچون مشهد، همدان، تبریز، سیستان و بلوچستان، اصفهان، البرز، قزوین و بندرعباس نیروگاه‌هایی وجود دارند که از مازوت به عنوان سوخت صنایع خود استفاده می‌کنند

با نگاهی به داده‌های چند سال اخیر، می‌توان دریافت که سطح آلودگی در تهران نسبتاً ثابت مانده است. این سطوح از آلودگی هوا، گروه‌های حساسی چون کودکان خردسال، افراد مسن، کسانی که سیستم ایمنی ضعیفی دارند و یا افرادی را که به آلاینده‌های شیمیایی حساسیت دارند، در معرض خطر قرار می‌دهد.

سهم تولید مازوت از فرآورده‌های نفتی

بررسی‌های بازوی پژوهشی مجلس نشان می‌دهد که اگرچه مطابق ماده ۵۹ قانون اصلاح الگوی مصرف مصوب ۱۳۸۹دولت مکلف است میزان تولید مازوت (نفت کوره) را به حداکثر ۱۰ درصد کاهش دهد، اما بعد از گذشت بیش از ۱۲ سال از تصویب این قانون، میانگین سهم تولید مازوت در پالایشگاه‌های نفت خام کشور حدود ۲۳ درصد باقی مانده است. این در حالی است که میزان مازوت در دنیا از ۱۵ درصد در سال ۲۰۰۰ به کمتر از ۱۰ درصد در حال حاضر کاهش یافته است.

به طور کلی، تغییر ترکیب سبد پالایش نفت کشور و افزایش سهم فرآورده‌های سبک و باارزش بیشتر از این سبد از طریق تبدیل فرآورده‌های سنگین به محصولات سبک‌تر و میان تقطیر و نیز بهبود کیفیت محصولات تولیدی از نیازهای اساسی صنعت پالایش کشور است.

میزان تولید مازوت در پالایشگاه‌های نفت خام ایران در سال‌های ۱۳۸۹ تا ۱۴۰۰ نشان می‌دهد که تولید مازوت در سال‌های ۱۳۸۹ تا ۱۳۹۳ کاهش ۴.۶ واحد درصدی داشته است که دلیل اصلی آن افزایش تولید وکیوم باتوم و قیر در پالایشگاه‌ها و همچنین قرار گرفتن واحدهای ارتقای RCD و RFCC پالایشگاه امام خمینی شازند در مدار تولید بوده است، اما حد فاصل سال‌های ۱۳۹۳  تا ۱۴۰۰ میزان تولید مازوت تقریبا ثابت است و تغییر چشمگیری مشاهده نمی‌شود.

میزان تولید مازوت در پالایشگاه آبادان: تقریبا ۴۰ درصد

داده‌های مرکز پژوهش‌ها نشان می‌دهد که در حال حاضر بیشترین میزان تولید مازوت با ۳۸.۵۶ درصد مربوط به پالایشگاه آبادان است و روندی افزایشی دارد. کمترین مقدار تولید نفت کوره نیز با ۱۵.۷۴ درصد مربوط به پالایشگاه شیراز است. در پالایشگاه اراک میزان تولید مازوت از ۲۹.۴ درصد در سال ۱۳۹۰ به ۱۶.۸۱  درصد در سال ۱۳۹۸ کاهش یافته که علت آن بهره‌برداری از واحدهای RCD و RFCC در این پالایشگاه است.کاهش تولید مازوت در دیگر پالایشگاه‌ها متاثر از افزایش تولید وکیوم باتوم و قیر است.

چرا میزان تولید مازوت در ایران بالاست؟

انواع مختلف نفت خام را می‌توان در سه دسته کلی تقسیم‌بندی کرد: ۱. نفت سبک، ۲. نفت متوسط و ۳. نفت سنگین.

بر اساس گزارش بازوی پژوهشی مجلس، یک رابطه معکوس قوی بین سهم نفت سبک و میزان تولید مازوت وجود دارد؛ این گزاره به این معنی است که با افزایش سهم نفت سبک از سبد نفت خام مصرفی پالایشگاه ها،  میزان تولید مازوت کاهش می یابد. از سوی دیگر، یک رابطه مستقیم بسیار قوی نیز بین سهم نفت متوسط و میزان تولید مازوت وجود دارد. به عبارت ساده تر، با افزایش سهم نفت متوسط از سبد نفت خام مصرفی پالایشگاه ها میزان تولید مازوت نیز افزایش می یابد. آمارها حاکی از آن است که در ایران ۹۲.۹ درصد از سبد نفت خام مصرفی پالایشگاه های نفت را نفت متوسط، ۶.۸۸ درصد را نفت سبک و ۰.۲۲ را نفت سنگین تشکیل می دهد. 

زیان اقتصادی مازوت

با تشدید سخت گیری های زیست محیطی در خصوص میزان گوگرد در مازوت، تقاضا برای نفت کوره با میزان گوگرد بالا کاهش و در نتیجه قیمت آن نیز کاهش می‌یابد. قیمت مازوت با گوگرد بالا، با توجه به به میزان تقاضا بین ۶۵ تا ۸۵ درصد قیمت نفت خام است. در واقع مازوت محصولی است که قیمت آن از خوراک پالایشگاه کمتر است. از این رو افزایش کیفیت، تبدیل یا کاهش تولید آن بسیار حائز اهمیت است و پایین‌تر بودن قیمت مازوت نسبت به نفت خام مصرفی، پالایشگاه‌ها را متضرر می‌کند.

از طرف دیگر بر اساس پیش‌بینی‌ها تقاضا برای مازوت با گوگرد بالا از حدود ۴ میلیون بشکه در روز در سال ۲۰۱۸، با کاهش ۵۰ درصدی به حدود ۲میلیون بشکه در روز در سال ۲۰۳۰کاهش یابد.

راهکارهای سیاستی

در واقع بخشی از علل بالا بودن میزان تولید مازوت در پالایشگاه‌های ایران ریشه در فناوری‌های ارتقا و عدم اجرای پروژه‌های مرتبط با آنها و بخشی نیز ریشه در طبیعت نفت خام ایران دارد. مرکز پژوهش‌های مجلس چند راهکار سیاستی برای کاهش تولید نفت کوره ارائه داده است.

مهمترین راهکار سیاستی سریع الاجرا در راستای کاهش تولید مازوت در پالایشگاه های نفت خام کشور، مدیریت سبد نفت خام مصرفی پالایشگاه هاست. با سبک کردن سبد نفت خام مصرفی پالایشگاه‌ها می‌توان میزان تولید نفت کوره را کاهش داد. در حال حاضر در ایران به طور متوسط ۷۳۰ هزار بشکه در روز میعانات گازی تولید می‌شود که می‌توان از آنها به عنوان خوراک برای اختلاط با نفت خام مصرفی در پالایشگاه‌ها استفاده کرد. از ۷۳۰ هزار بشکه به طور متوسط روزانه ۱۵۰ هزار بشکه میعانات گازی مازاد در اختیار کشور است که با مدیریت و تخصیص آن به پالایشگاه‌ها می‌توان تولید مازوت را کاهش داد. پالایشگاه‌های شیراز و لاوان نمونه‌های موفق این راهکار سیاستی هستند.

سوآپ نفت خام سبک از کشورهای حوزه CIS که مقادیر چشمگیری نفت سبک تولید می‌کنند نیز می‌تواند از گزینه‌های پیش رو در راستای سبک‌سازی خوراک مصرفی پالایشگاه‌های نفت خام باشد. نفت خام کشورهای آسیای میانه به دلیل کیفیت طبیعی آن نسبت به نفت خام ایران، گازوئیل و بنزین بیشتر و نفت کوره کمتری تولید می‌کند.

طبق برآورد وزارت نفت، برای ارتقای کیفی و کاهش تولید مازوت در پالایشگاه‌ها نیازمند حدود ۱۰میلیارد دلار سرمایه‌گذاری است. در مورد تامین مالی آن، پیشنهاد می‌شود تخفیف خوراک واحدهای پالایشی منوط به تخصیص بخشی از سود سالیانه خود به پروژه‌های ارتقا و کیفی‌سازی با اولویت کاهش مازوت شود.