عوامل بروز آتش سوزی در جنگل ها چیست؟ / زاگرس بیشتر از هیرکانی می سوزد

دکتر نعمت خراسانی با اشاره به اهمیت جنگل ها در حفظ منابع آبی و خاکی کشور تصریح کرد: اگر ما جنگل را از دست بدهیم، عملا همه چیز را از دست می دهیم؛ زیرا این جنگل ها هستند که هم در تامین آب، هم در حفظ خاک و هم در بهبود کیفیت هوا نقش دارند و اهمیت پهنه های جنگلی آن قدر زیاد است که اگر جنگل نباشد، نه هیچ روستایی برای ایران باقی می ماند و نه هیچ شهری.

خشکسالی و گرمای هوا احتمال وقوع حریق در جنگل ها را بیشتر می کند

به گزارش خبرنگار اجتماعی رکنا، موج آتش سوزی های عمدی و طبیعی در جنگل ها و مراتع ایران معمولا از نیمه اردیبهشت آغاز می شود و تا نیمه شهریور شاهد بروز انواع حریق در پهنه های جنگلی و مرتعی کشور هستیم. امسال هم اگرچه براساس اظهارات مسئولان سازمان جنگل ها، مراتع و آبخیزداری، تعداد و میزان خسارت آتش سوزی ها در عرصه های طبیعی کمتر شده است، اما بازهم در هفته های گذشته اخبار متعددی از بروز آتش سوزی در جنگل های کهگیلویه و بویر احمد، لرستان و خوزستان به گوش رسید و در این میان حتی بیشه زارها و نخلستان های اطراف تالاب هورالعظیم و رود اروند نیز در هفته های اخیر مورد حریق قرار گرفتند.

سال گذشته که از نظر میزان بارش، کشور در وضعیت ترسالی قرار گرفته بود، خشک شدن علف های هرزی که در زمان بارش باران های شدید در زیرآشکوب جنگل ها رشد کرده بودند، موجب بروز آتش سوزی های گسترده ای در جنگل های هیرکانی، ارسباران و زاگرس شد. امسال اما این بروز پدیده خشکسالی است که خطر وقوع حریق در جنگل ها و مراتع کشور را تشدید کرده است؛ چراکه براساس اعلام سازمان هواشناسی، در سال آبی جاری یعنی از ابتدای مهر ۹۹ تا کنون، میزان کل بارندگی کشور نسبت به میانگین بلندمدت حدود ۴۱ درصد کمتر شده و همین مساله خشک تر شدن گیاهان عرصه های جنگلی و مرتعی ایران را به همراه داشته و موجب شده است که آنها بیشتر مستعد حریق باشند.

این نکته ای است که دکتر نعمت الله خراسانی، عضو هیات علمی دانشکده منابع طبیعی دانشگاه تهران در گفت و گو با رکنا به آن اشاره کرد و گفت: بروز پدیده خشکسالی موجب خشک شدن پوشش سطحی خاک در عرصه های طبیعی کشور می شود و همین مساله باعث می شود که گیاهان در صورت تابش اشعه خورشید بیشتر در معرض حریق قرار داشته باشند. البته همواره سهل انگاری گردشگران طبیعت نیز می تواند موجب آتش سوزی جنگل ها و مراتع شود و بروز این سهل انگاری ها در ایام خشکسالی بیشتر زمینه آتش سوزی عرصه های طبیعی را فراهم می کند.

این کارشناس حوزه جنگل با اشاره به گرم تر شدن هوا در تابستان امسال عنوان کرد: از آنجا که امسال هم تابستان گرم تری را در پیش داریم و هم میزان بارندگی ها به شدت کاهش یافته است، قطعا تمام عرصه های طبیعی کشور در معرض حریق قرار دارند و ما باید مراقبت هایمان در این حوزه را تشدید کنیم.

چرا در ترسالی پارسال آمار بروز حریق در جنگل ها افزایش یافت؟

البته با وجود این صحبت های خراسانی در سال گذشته نیز که شاهد بارش های وسیعی در سراسر کشور بودیم، تعداد موارد حریق عرصه های طبیعی طبق اعلام سازمان جنگل ها ۳۰ درصد نسبت به سال ۹۸ افزایش یافت؛ موضوعی که این عضو هیات علمی دانشکده منابع طبیعی دانشگاه تهران درباره آن توضیح داد: در سال گذشته، رشد میزان بارندگی ها موجب شد که تراکم پوشش گیاهان علفی در زیرآشکوب جنگل ها بسیار زیاد شود. در این شرایط، خشک شدن این پوشش گیاهی در فصل گرما، جنگل ها و مراتع را بیشتر مستعد حریق کرد و اساسا افزایش تراکم پوشش گیاهی علفی در سطح زمین از جمله مواردی است که می تواند موجب بروز آتش سوزی های وسیع در عرصه های طبیعی شود.

وی در ادامه تاکید کرد: بنابراین اگر تا امروز تعداد موارد آتش سوزی جنگل ها و مراتع و میزان خسارت این آتش سوزی ها نسبت به سال گذشته کمتر بوده، به این دلیل است که پوشش گیاهی سطح زمین در عرصه های جنگلی به شدت کمتر شده و احتمال سرایت آتش سوزی به تاج یا سایر قسمت هایی بالایی درختان جنگلی به شدت کاهش یافته است.

زاگرس بیشتر از هیرکانی می سوزد

نکته مهم دیگر این است که اساسا هیچ کدام از پهنه های جنگلی کشور از بروز حریق در امان نیستند، اما در سال جاری بیشتر اخبار آتش سوزی جنگل ها از حوزه زاگرس مخابره شده است و کمتر شاهد بروز آتش سوزی در جنگل های ارسباران یا هیرکانی بوده ایم. البته چند سالی است که عمدتا بیشتر اخبار مربوط به آتش سوزی جنگل ها از زاگرس به گوش می رسد و سوال اصلی اینجاست که اساسا چرا در جنگل های زاگرس معمولا آتش سوزی های بیشتری رخ می دهد؟

عضو هیات علمی دانشکده منابع طبیعی دانشگاه تهران در پاسخ به این سوال توضیح داد: جنگل های زاگرس از نظر نوع پوشش گیاهی تفاوت زیادی با جنگل های هیرکانی و ارسباران دارد، به نحوی که هم تنوع گونه های گیاهی جنگل های زاگرس با هیرکانی متفاوت است و هم سن و سال گونه های زاگرسی با دیگر جنگل های ایران فرق دارد.

وی افزود: در جنگل های زاگرسی فاصله بین درخت ها بیشتر از جنگل های هیرکانی است، اما به علت این که عمدتا بارش باران در پهنه های جنگلی زاگرس کمتر از هیرکانی است، جنگل های این منطقه بیشتر در معرض خطر آتش سوزی قرار دارند. بنابراین معمولا تعداد آتش سوزی هایی که در جنگل های زاگرس رخ می دهد، از هیرکانی بیشتر است، اما عمدتا آتش سوزی های زاگرس نسبت به حریق های هیرکانی موجب خسارت کمتری می شود؛ چراکه تراکم گونه های گیاهی جنگل های هیرکانی در واحد سطح بسیار بالاتر از جنگل های زاگرس است.

علت وقوع حریق در بیشه زارها و نخلستان ها

در این میان در هفته های اخیر، اخبار گوناگونی از بروز آتش سوزی در بیشه زارها و نخلستان های اطراف تالاب هورالعظیم و رود اروند نیز منتشر شده است. این در حالی است که به لحاظ ظاهری، وقتی پوشش های گیاهی یک منطقه در مجاورت رود یا تالاب قرار گرفته باشند، قاعدتا باید احتمال خشک شدن و بروز حریق در آنها کمتر باشد.

این تصور ظاهری اما به گفته خراسانی چندان صحیح نیست و از نظر او، رفت و آمد بیشتر گردشگران در اطراف تالاب ها و رودخانه ها و البته وجود بیشتر زمین های کشاورزی در این مناطق منجر به آن می شود که احتمال بروز آتش سوزی های با عامل انسانی بیشتر شود؛ زیرا اولا سهل انگاری گردشگران در این عرصه ها می تواند منجر به بروز حریق شود و ثانیا وقتی کشاورزان برای پاک کردن مزارع خودشان بعد از برداشت محصول، اقدام به آتش زدن بقایای گیاهی موجود روی زمین می کنند، سرایت این آتش به عرصه های طبیعی نیز می تواند خسارت های فراوانی را به همراه داشته باشد.

همچنین آن طور که این کارشناس حوزه جنگل توضیح داد، علت بروز آتش سوزی در نخلستان ها که در روزهای اخیر نمونه آن در نخلستان های مجاور اروند در آبادان رخ داد، این است که چند سالی است کشت زراعی در قسمت های زیرآشکوب نخلستان ها رواج پیدا کرده و آتش زدن بقایای گیاهی پس از برداشت محصول توسط کشاورزان این منطقه نیز از جمله مواردی است که می تواند منجر به بروز حریق گسترده در عرصه های طبیعی شود.

سوختن جنگل های ایران در آتش کمبود تجهیزات اطفای حریق

کمبود تجهیزات اطفای حریق مورد نیاز نیروهای یگان حفاظت سازمان جنگل ها و البته تاخیر در ارسال بالگرد به عرصه هایی که دچار حریق می شود، از جمله مواردی است که در سال های گذشته منجر به آن شده است که جنگل بان های ایران نتوانند به موقع و با قدرت جلوی گسترش حریق در عرصه های طبیعی را بگیرند و همین مساله خسارت های زیادی را برای پهنه های جنگلی و مرتعی کشور به دنبال داشته است.

در این میان در ابتدای خردادمان سازمان جنگل ها، مراتع و آبخیزداری ۵ هزار قلم تجهیرات مورد نیاز برای اطفای حریق شامل انواع دمنده، لباس مخصوص مبارزه با آتش، کفش، مخازن آب و وسایل کمک های اولیه را به ۲۳ استان کشور از جمله تمام استان های زاگرسی ارسال کرد و از این لحاظ، در هفته های اخیر دست نیروهای یگان حفاظت سازمان جنگل ها برای مقابله با حریق تا حدودی پرتر شده است.

البته آن طور که برخی فعالان مردمی حوزه حفاظت از جنگل ها تعریف کردند، درست دو روز بعد از ارسال این تجهیزات به استان کهگیلویه و بویراحمد، نیروهای یگان حفاظت این استان در هنگام مبارزه با آتش سوزی گسترده در جنگل های گچساران با حداقل امکانات یعنی با دمنده و شاخه درخت ناچار بودند که به خاموش کردن آتش جنگل ها بپردازند و حتی لباس مخصوص اطفای حریق نیز به تن نداشتند.

تهیه تجهیزات نظارتی مهمتر از خرید ابزار اطفای حریق

خراسانی اما تاکید دارد که ارتقای سطح تجهیزات مبارزه با اطفای حریق سازمان جنگل ها تاثیری در کاهش تعداد موارد حریق نخواهد داشت و از وقوع آتش سوزی جلوگیری نمی کند، اما قطعا باعث می شود که میزان خسارت این آتش سوزی ها کمتر شود. از این لحاظ به گفته او، هرچه جنگل بانان کشور به تجهیزات بیشتری در راستای مقابله با آتش سوزی مجهز شوند و سرعت رسیدن بالگرد به منطقه حریق نیز بالاتر برود، بدون شک سطح سوخته شده جنگل ها و مراتع نیز افت می کند.

از سویی دیگر از نظر این کارشناس حوزه جنگل، اهمیت تهیه تجهیزات نظارتی در راستای کاهش خسارت بروز آتش سوزی در عرصه های طبیعی از اهمیت تجهیز نیروهای جنگل بانی به ابزارهای لازم برای اطفای حریق در این عرصه ها بیشتر است. او در توضیح بیشتر گفت: بیشتر کشورهای توسعه یافته عمدتا برای کاهش میزان خسارت آتش سوزی در جنگل ها و مراتع، سیستم های نظارتی و دستگاه های حساس به حریق را در مناطق مختلف عرصه های طبیعی خود قرار می دهند تا بتوانند به محض بروز اولین شعله های کوچک آتش در جنگل ها و مراتع، با حریق مقابله کنند و از گسترش آن جلوگیری نمایند.

سه عامل اصلی بروز آتش سوزی در جنگل ها

عضو هیات علمی دانشکده منابع طبیعی دانشگاه تهران در بخش دیگری از صحبت هایش ریشه بروز حریق در جنگل ها را به سه دسته کلی آتش سوزی های طبیعی، آتش سوزی های عمدی و حریق های با منشا انسانی اما غیرعمدی تقسیم کرد و گفت: کاهش میزان بروز آتش سوزی های طبیعی صرفا با انجام اقدامات علمی در دل جنگل ها و مراتع میسر است که این کار نیاز به بودجه کلانی از سوی دولت دارد.

وی درباره بروز آتش سوزی های عمدی یا غیرعمدی با منشا انسانی در جنگل ها نیز توضیح داد: این حریق ها عمدتا یا به این دلیل اتفاق می افتد که برخی کشاورزان برای این که بتوانند در سطح گسترده تری از عرصه های طبیعی به کشت و کار بپردازند، اقدام به آتش زدن مراتع و جنگل های اطراف زمین های کشاورزی خود می کنند. البته گاهی نیز سهل انگاری زراعت کاران در عدم کنترل حریق در هنگام سوزاندن بقایای گیاهی پس از برداشت محصول و همچنین سهل انگاری گردشگران طبیعت منجر به بروز حریق های گسترده در پهنه های جنگلی و مرتعی می شود.

بی توجهی دولت به اجرای راهکارهای مقابله با آتش سوزی های انسانی

خراسانی در ادامه توجه اندک مسئولان به فرهنگسازی در میان جوامع محلی مجاور جنگل ها و مراتع را از جمله مهمترین دلایل بروز خسارت های وسیع در عرصه های طبیعی کشور دانست و تاکید کرد: متاسفانه دولتمردان در سال های اخیر هیچ توجهی به این نکته نکرده اند که باید طوری در جوامع محلی فرهنگ سازی کنند که دیگر گردشگران طبیعت و کشاورزان با سهل انگاری خود منجر به بروز حریق های گسترده در جنگل ها و مراتع کشور نشوند.

عضو هیات علمی دانشکده منابع طبیعی دانشگاه تهران تاکید کرد: مسئولان دستگاه های اجرایی همچنین باید راهکارهای مناسبی را اجرا کنند که دیگر هیچ کس نخواهد برای افزایش سطح زمین زراعی خود، عمدا دست به آتش زدن جنگل ها و مراتع ببرد. راه حل اصلی در این زمینه نیز اولا اجرای طرح های لازم برای بهره وری در عرصه کشاورزی است تا زراعت کاران بتوانند با کار کردن در زمین های فعلی خود به درآمدهای بالاتری دست پیدا کنند و ثانیا دولت باید برای روستاییان مشاغل جایگزینی تعریف کند تا آنها تمایل کمتری به کشت و کار در عرصه های جنگلی و مرتعی داشته باشند.

این کارشناس حوزه جنگل ادامه داد: صرف نظر از این دو مساله، همواره تخصیص بودجه لازم برای تهیه تجهیزات نظارتی و ابزارهای اطفای حریق از سوی دستگاه اجرایی بسیار کمتر از نیاز عرصه های طبیعی بوده است و هیچ وقت هم مسئولان سازمان جنگل ها جسارت لازم را برای ستاندن حق جنگل های کشور از بودجه نویسان نداشته اند و همین مساله منجر به فقر تجهیزاتی نیروهای جنگل بانی و افزایش خسارات بروز انواع حریق در جنگل ها و مراتع کشور شده است.

وی در پایان تصریح کرد: مسئولان کشور باید به این نکته توجه داشته باشند که اگر ما جنگل را از دست بدهیم، عملا همه چیز را از دست می دهیم؛ زیرا این جنگل ها هستند که هم در تامین آب، هم در حفظ خاک و هم در بهبود کیفیت هوا نقش دارند و اهمیت پهنه های جنگلی آن قدر زیاد است که اگر جنگل نباشد، نه هیچ روستایی برای ایران باقی می ماند و نه هیچ شهری.