"گسل مشا" زلزله مهیب ۱۹۰ سال پیش خود را در تهران تکرار می کند؟
زمین‌لرزه در کشور ایران، به عنوان یکی از فعال‌ترین مناطق زمین‌شناسی جهان، مهم‌ترین عارضه تکتونیکی به شمار می‌آید. تهران، پایتخت پرآوازه ایران، در جنوب رشته کوه‌های البرز مرکزی و در یک دشت وسیع قرار گرفته است که تحت تاثیر چندین گسل فعال با پتانسیل خطر لرزه‌ای بالا قرار دارد.
گسترش نیوز - مهم‌ترین گسل‌های شهر تهران عبارتند از: گسل مشا با طول تقریبی ۲۰۰ کیلومتر، گسل شمال تهران با طول تقریبی ۹۰ کیلومتر و گسل جنوب ری با طول تقریبی ۲۰ کیلومتر. به نظر می‌رسد گسل مشا-فشم یکی از فعال‌ترین گسل‌های تهران است که از سمت فیروزکوه و دماوند تا محدوده کندوان امتداد یافته و چندین زمین‌لرزه بزرگتر از ۶,۵ را در سال‌های ۹۵۸، ۱۶۶۵ و ۱۸۳۰ میلادی در گستره دماوند-شمیرانات تجربه کرده است. از قرن ۱۹ میلادی تا به امروز، واقعه بزرگی نزدیک تهران تعیین محل نشده است، ولیکن طی یک دهه اخیر چندین زمین‌لرزه با بزرگی بیش از ۵ به فعالیت گسل مشا نسبت داده شده است. لذا تهران از جمله کلان‌شهرهای دنیاست که در آن وقوع زمین‌لرزه‌های مخرب ناشی از جنبش پهنه‌های فعال، اجتناب‌ناپذیر به نظر می‌رسد.
زمین‌لرزه بامداد جمعه ۱۹ اردیبهشت ۱۳۹۹ دماوند با بزرگای ۵.۱ در مقیاس ریشترطبق گزارش مرکز لرزه‌نگاری کشوری، ساعت ۴۸ دقیقه بامداد جمعه ۱۹ اردیبهشت، زمین‌لرزه‌ای به بزرگی ۵.۱ در مقیاس ریشتر دماوند در استان تهران را لرزاند. پس از زمین‌لرزه ۲۹ آذر ۱۳۹۶ ملارد با بزرگای ۵.۲ در مقیاس ریشتر، زمین‌لرزه اخیر دماوند بزرگ‌ترین و نزدیک‌ترین زمین‌لرزه به شهر تهران بوده است. با توجه به اینکه نزدیک‌ترین گسل به گستره دماوند، گسل مشا می‌باشد، احتمال می‌رود که گسل فعال مشا مسبب این زمین‌لرزه باشد. مطابق با برآوردها و مطالعات صورت گرفته، گسل مشا هر ۱۶۵ سال، مسبب زمین‌لرزه بزرگی در تهران خواهد بود. بررسی و ارزیابی اسناد موجود، حاکی از این است که گسل مشا آخرین بار حدود ۱۹۰ سال پیش باعث وقوع زمین‌لرزه مهیب ۲۷ مارس ۱۸۳۰ میلادی دماوند-شمیرانات با بزرگی حدود ۷,۱ شده است. زمین‌لرزه اخیر دماوند، بار دیگر نگرانی‌های زیادی را مبنی بر وقوع زمین‌لرزه‌ای بزرگ در تهران به وجود آورده است. شدت یافتن روند گسترش شهری، تمرکز جمعیت و سرمایه‌های مادی و معنوی و ساخت و ساز در حریم گسل‌ها، تهران را به لحاظ ریسک زلزله بسیار آسیب‌پذیر ساخته است. لذا بار دیگر و با علم به مشکلات موجود و یک احساس خطر جدی برای بروز بحران ناشی از رخداد فاجعه‌هایی نظیر زمین‌لرزه بم با شدتی چند برابر در تهران، ضرورت وجود یک سامانه هشدار سریع زمین‌لرزه برای کاهش حجم خسارات در شهر تهران، بیش از پیش احساس می‌شود.
سامانه هشدار سریع زمینلرزهایده سامانه‌های هشدار سریع زمین‌لرزه به عنوان یکی از پیشرفته‌ترین روش‌ها برای کاهش سطح آسیب‌های زمین‌لرزه، در دهه ۹۰ میلادی شکل گرفت. برای اولین بار در سال ۱۹۹۵ میلادی، اولین سامانه هشدار سریع زمین‌لرزه در جهان در کشور مکزیک و شهر مکزیکوسیتی نصب و راه‌اندازی شد. پس از تجربه موفق مکزیک در این زمینه، کشورهای زلزله‌خیز و پیشرو در امر زلزله نظیر ژاپن، آمریکا، تایوان، ایتالیا و ... نیز به استفاده از این سامانه‌ها روی آوردند. یک سامانه هشدار سریع زمین‌لرزه، یک سیستم اطلاع‌رسانی زمین‌لرزه است که به محض وقوع زمین‌لرزه و قبل از رسیدن امواج مخرب آن به مناطق مسکونی، اقدام به شناسایی آن کرده و موقعیت و بزرگی آن را تخمین می‌زند و در صورت تشخیص مخرب بودن زمین‌لرزه، پیام هشدار صادر می‌کند. به هنگام وقوع زمین‌لرزه، دو نوع از امواج به نام‌های P و S، شروع به انتشار می‌کنند. ابتدا موج P و سپس موج S منتشر می‌شود. موج P سرعت بیشتری نسبت به موج S داشته و معمولا هیج خطری به همراه ندارد. اما موج S که موج مخرب زمین‌لرزه شناخته می‌شود، سرعت کمتری نسبت به موج P داشته و دیرتر به مناطق مسکونی می‌رسد. لذا سامانه هشدار سریع زمین‌لرزه از این اختلاف سرعت امواج P و S استفاده کرده و با نصب ایستگاه‌های لرزه‌نگاری و حسگر بر روی گسل‌ها، به محض وقوع زمین‌لرزه و دریافت موج P، آن را شناسایی می‌کند. سپس در ۳ الی ۴ ثانیه موج P را آنالیز کرده و تمام اطلاعات زمین‌لرزه اعم از بزرگی آن استخراج شده و در صورت مخرب بودن و بزرگ بودن زمین‌لرزه، سریعا اطلاعات زمین‌لرزه به مرکز پردازش فرستاده می‌شود و مرکز پردازش نیز پیام هشدار را به سایر مراکز حساس و مهم جهت انجام اقدامات لازم صادر می‌کند.
یکی از پارامترهای کلیدی و تعیین‌کننده در سامانه‌های هشدار سریع زمین‌لرزه، زمان هشدار است. زمان هشدار، زمان در دسترس برای انجام اقدامات آنی و پیشگیرانه پس از وقوع زمین‌لرزه و قبل از رسیدن زمین‌لرزه به مناطق مسکونی به منظور کاستن از خسارات احتمالی پیشرو است. همانطور که در شکل ۱ نیز مشاهده می‌شود، هر چه تعداد حسگرهای بیشتری بر روی گسل و یا در نزدیکی آن نصب شود، زمین‌لرزه سریعتر آنالیز شده و زمان هشدار بیشتری برای انجام اقدامات لازم در دسترس خواهد بود. به طور کلی دو نوع هشدار در بحث سامانه‌های هشدار سریع زمین‌لرزه مطرح است، ۱) هشدار به کاربران خاص و ۲) هشدار به عموم مردم. هشدارهایی که فقط به کاربران خاص مخابره می‌شوند، شامل اطلاعاتی در مورد زمان تخمینی رسیدن زمین‌لرزه به مناطق مختلف است تا اقدامات لازم در صورت نیاز انجام شود. برخلاف کاربران پیشرفته که درک و آمادگی بالایی برای برخورد با این شرایط را دارند، مردم معمولی در مواجهه با این شرایط ممکن است دچار سردرگمی شوند. لذا مکمل بازدهی بالای این نوع از سامانه‌ها، آموزش مناسب مردم است. برخورد مناسب در موقع رویداد زمین‌لرزه نیز بستگی به شرایط و مکان داشته و این ضروری است که مردم بدانند که در هر شرایط باید چه اقداماتی انجام دهند.
در کشور ایران و در شهر تهران نیز سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران در سال ۱۳۸۷ و با مشارکت آژانس همکاری‌های بین‌المللی ژاپن (جایکا)، اقدام به نصب ۱۰ حسگر و ایستگاه در سطح شهر تهران و ۴ ایستگاه بر روی گسل مشا نموده است. این سازمان به عنوان اولین مرکز در شهر تهران، بستر مساعدی را جهت استفاده از قابلیت سامانه‌های هشدار سریع زمین‌لرزه فراهم آورده است. با توجه به نحوه توزیع گسل‌ها در اطراف شهر تهران از جمله گسل مشا، این حسگرها و ایستگاه‌ها به گونه‌ای توزیع شده‌اند که بتوانند کل شهر تهران و مناطق اطراف آن را پوشش دهند. همچنین این سازمان کماکان نیز به صورت پایلوت زمین‌لرزه‌ها و رخدادها را به منظور استفاده در سیستم هشدار سریع زمین‌لرزه رصد می‌کند.
در این راستا، طی مطالعه شبیه‌سازی محققین موسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران که بر روی زمین‌لرزه ۱۹ اردیبهشت دماوند صورت گرفته است، زمان هشدار ۵ الی ۱۴ ثانیه برای کل شهر تهران جهت انجام اقدامات لازم قبل از رسیدن امواج مخرب زمین‌لرزه برآورد شده است (شکل ۲). همانطور که در شکل ۲ مشاهده می‌شود، دایره سبز رنگ محل اصلی زمین‌لرزه و ستاره قرمز رنگ محل تخمین زده شده با استفاده از سیستم هشدار سریع زمین‌لرزه است. همچنین مثلث‌های مشکی رنگ، نحوه توزیع ایستگاه‌ها و حسگرها و محدوده قرمز رنگ درون شکل نیز ناحیه کور می‌باشد. ناحیه کور، منطقه‌ای است که امواج مخرب S زمین‌لرزه به آنجا رسیده و هیچ زمان هشداری را برای انجام اقدامات لازم نمی‌توان برای آن ناحیه متصور شد. لذا این مطالعه در صدد آن است تا بار دیگر ضرورت وجود یک سامانه هشدار سریع زمین‌لرزه در شهر تهران را یادآور شده و قابلیت این سامانه‌ها در خلق زمان‌های هشدار برای انجام تمامی اقدامات پیشگیرانه قبل از رسیدن زمین‌لرزه به شهر تهران را گوشزد نماید. چنانچه در شهر تهران از پتانسیل یک سامانه هشدار سریع زمین‌لرزه بهره برده شود و همچنین تراکم و تعداد ایستگاه‌ها و حسگرها در اطراف شهر تهران و به ویژه بر روی گسل‌های مشا، شمال تهران و ری افزایش یابد، در صورت رخداد یک زمین‌لرزه بزرگ در شهر تهران، می‌توان زمان‌های هشدار بسیار قابل توجهی را برای انجام اقدامات پیشگیرانه قبل از رسیدن امواج مخرب زمین‌لرزه به شهر تهران، به همراه داشت. همچنین می‌توان از حجم تلفات و خسارات احتمالی به میزان قابل ملاحظه‌ای کاست.
نتیجهگیریدر این مطالعه، به سودمندی، ضرورت و شایستگی سامانه هشدار سریع زمین‌لرزه در کلان‌شهر تهران پرداخته شده است. در این راستا، زلزله بامداد جمعه ۱۹ اردیبهشت ۱۳۹۹ دماوند با بزرگای ۵.۱ در مقیاس ریشتر، مورد واکاوی و مطالعه شبیه‌سازی سامانه هشدار سریع زمین‌لرزه قرار گرفت که مطابق با نتایج حاصل شده، برای کل گستره تهران بزرگ زمان‌های هشدار قابل اعتماد ۵ الی ۱۴ ثانیه برآورد شده است. آنچه مسلم است این است که تهران دیگر بار شاهد رخدادهایی از این دست خواهد بود و چه بسا در آینده‌ای نزدیک، گسل مشا زمین‌لرزه مهیب ۱۹۰ سال پیش خود را تکرار کند. بدین منظور پیشنهاد می‌شود که هر چه سریعتر زیرساخت‌های لازم جهت بهره‌مندی کامل از قابلیت سیستم‌های هشدار سریع زمین‌لرزه در شهر تهران فراهم گردد. لذا یک سامانه هشدار سریع زمین‌لرزه به صورت بالقوه می‌تواند در شکل‌گیری اقدامات اساسی محافظتی و پیشگیرانه (نظیر توقف جریان‌های تاسیسات برق و گاز، توقف عملیات‌های فرودگاهی و قطارهای سریع‌السیر، پخش هشدارهای شنیداری (صوتی)، اعلام آماده‌باش به کلیه نیروهای امدادی، آتشفشانی و ...)، ادای فریضه نماید.
ارسال نظر