از مسئله تا تهدید فرسایش خاک

ساخت‌وسازها می‌توانند نقش مهمی در فرسایش خاک داشته باشند، به ویژه در صورتی که در طراحی، اجرا و مدیریت ساختمان‌ها و زیرساخت‌ها به جوانب مرتبط با حفاظت از خاک و کنترل فرسایش توجه کافی نشده باشد. ساختمان‌ها و سازه‌هایی که بر روی خاک ساخته می‌شوند، می‌توانند تغییرات جبران ناپذیری در الگوی نفوذ آب به خاک ایجاد کنند. این تغییرات ممکن است باعث افزایش جریان سطحی و رشد فرسایش شود. همچنین پاکسازی زمین برای ساخت‌وساز و توسعه شهری، ساختار طبیعی خاک را مختل می‌کند و آن را بیشتر در معرض فرسایش قرار می‌دهد.سایه ساختمان‌ها بر روی زمین با مماعنت از تابش مستقیم آفتاب بر روی خاک، منجر به کاهش تبخیر خاک و برقراری تراز رطوبتی مناسب در خاک شده و فرآیند فرسایش خاک را تسریع می‌کند.

برداشت مصالح طبیعی مانند شن، ماسه و سنگ، در فرآیند ساخت‌وساز نیز می‌تواند منجر به نابودی پوشش خاکی و لایه‌های حفاظتی خاک شده و فرسایش را تسریع کند. بنابراین، برای کاهش تاثیر منفی ساخت‌وساز بر فرسایش خاک، باید در طراحی و اجرای ساختمان‌ها به عوامل حفاظتی مانند استفاده از سیستم‌های جریان سطحی، حفاظت از پوشش خاکی، استفاده از روش‌های سبز‌سازی و مدیریت منابع آب توجه کافی شود. همچنین، رعایت قوانین و مقررات مربوط به حفاظت از خاک و محیط‌زیست در فرآیند ساخت‌وساز نیز مهم است. صمت در این گزارش تاثیر ساخت‌وسازهای بی‌رویه را بر فرسایش خاک بررسی کرده است.

کاهش کیفیت خاک با استفاده مکرر از زمین

بررسی‌ها نشان می‌دهد مولفه‌های غیرمستقیم همانند آب و هوا، رشد جمعیت و عوامل اقتصادی در تخریب زمین موثرند. آب و هوا در بخش‌های مختلف کشور اثرات متفاوتی بر خاک دارد. به طور مثال، خاک استان‌های حاشیه دریای خزر بیشتر در معرض فرسایش ناشی از آب قرار دارد، حال آن که در نواحی بیابانی و کویری فرسایش ناشی از باد حاکم است. افزایش جمعیت نیز باعث بهره‌برداری بیش از ظرفیت خاک می‌شود. در ۴۰ سال گذشته جمعیت کشور بیش از ۳ برابر شده در حالی که مساحت اراضی مفید کاهش یافته است. از سوی دیگر، عوامل اقتصادی باعث استفاده مکرر از زمین می‌شود که این امر کیفیت خاک را پایین می‌آورد. همچنین افزایش نرخ زمین و تجارت اراضی کشاورزی، تغییر کاربری زمین‌های کشاورزی را در پی دارد. مهاجرت روستاییان به شهرها، افزایش جمعیت در شهرها و احداث جاده‌ها و راه‌های ارتباطی از جمله عوامل موثر در تخریب زمین و خاک هستند. به این ترتیب عواملی چون ساخت‌وساز در حاشیه شهرها و استقرار صنایع و تولید مصالح ساختمانی موجب فشردگی و تراکم خاک بر اثر توسعه ساخت‌وسازها شده و فعالیت بیولوژیک خاک را مختل می‌کند. همچنین رشد شهرنشینی افزایش پسماندهای شهری را در پی دارد و تجزیه ناپذیر بودن بعضی از این مواد از قبیل پلاستیک‌ها باعث آلودگی خاک می‌شود که صرف هزینه‌های گزاف و زمان طولانی نیز نمی‌تواند آنچنان که باید به حیات اولیه خاک کمک موثری کند.

کشت بی‌رویه، اراضی حاصلخیز را نابود می‌کند

کامبیز بازرگان، رئیس پیشین انجمن علوم خاک ایران در خصوص تاثیر ساخت‌وساز و شهرسازی بی‌رویه بر فرسایش خاک به صمت گفت: فرسایش خاک عموما با فرسایش آبی و بادی مرتبط است. فرسایش خاک تحت تاثیر باران‌های سیل آسا و بادهای شدید اتفاق می‌افتد و ذرات خاک به صورت فیزیکی جابه‌جای می‌شوند؛ اما شاید نکته مهم‌تر بحث کیفیت خاک باشد که از فرسایش بیشتر جلوگیری کند؛ زیرا در واقع صورت‌هایی از فرسایش به صورت درجای و ساکن اتفاق می‌افتد که به اصطلاح تخریب نام دارد و در این فرآیند خاک به اصطلاح شل و آلوده می‌شود. وی با تاکید بر توقف تغییر کاربری زمین‌های کشاورزی به ساخت‌وسازها و سایر استفاده‌های غیرکشاورزی گفت: تغییر کاربری باعث کاهش قابل توجه خاک‌های کشاورزی می‌شود که این موضوع نیاز به بازنگری قوانین مربوطه و اعمال مقررات سختگیرانه چها جلوگیری از تغییر کاربری دارد. به طور متوسط، هر سال حدود ۱۰ هزار هکتار از اراضی کشاورزی تحت تغییر کاربری قرار می‌گیرند و این درحالی است که ایران دارای مناطق خارج از کشت بسیاری است که می‌توانند برای توسعه شهری مورد استفاده قرار گیرند. بازرگان در رابطه با کاربری اراضی گفت: کشور ما مجموعا ۱۸.۵ میلیون هکتار اراضی قابل کشت دارد و حدود ۱۴ تا ۱۶ میلیون هکتار از این مساحت زیر کشت می‌رود. با توجه به رشد جمعیت و تغییرات رژیم غذایی مردم دنیا و ایران، فشار بر منابع پایه کشاورزی نظیر آب‌وخاک افزایش یافته و بیش از پیش، بر منابع اراضی حاصلخیز فشار وارد شده است.

کاهش سرانه خاک کشاورزی

به اعتقاد این کارشناس با توجه به اینکه سرانه خاک کشاورزی در دنیا حدود ۲ دهم هکتار به ازای هر نفر و این عدد در کشور ما ۱۸ صدم درصد است. بازرگان با اشاره به کاهش این سرانه با رشد جمعیت گفت: با توجه به ‌وفور مناطق بیابانی، خاک شور و محدودیت منابع، ایران درحال‌حاضر شرایط توسعه در بعد سرانه خاک را ندارد. بنابراین مراقبت از اراضی قابل کشت موجود، وظیفه برنامه‌ریزان، مدیران و همه آحاد جامعه است. رئیس پیشین انجمن علوم خاک ایران با بیان اینکه مسلما تغییر کاربری اراضی کشاورزی نادرست است به صمت توضیح داد: همه می‌دانیم که کشور ما با توجه به وسعت مناسبی که دارد؛ دارای فضای کافی برای توسعه و استقرار کارخانه‌های صنعتی بوده و اراضی غیر قابل کشت نیز در کشور به‌وفور پیدا می‌شود. بنابراین دلیلی ندارد تا برای ساخت‌وساز، شهرک‌سازی، جاده‌سازی و... به سراغ زمین‌های کشاورزی برویم و با تغییر کاربری خاک مناسب و حاصلخیز را نابود کنیم. این موضوع نیازمند آمایش سرزمین اصولی و مبنی بر ظرفیت‌های اکولوژیک است تا فرسایش و نابودی خاک کاهش پیدا کند.

خطر افزایش مهاجرت در کمین محیط‌زیست

به گفته این کارشناس خاک؛ در چند سال اخیر بسیاری شهروندان مناطق گرمسیری و خشک، تمایل زیادی برای خرید ملک و زندگی در شهرهای شمالی پیدا کرده‌اند.

وی افزود: افزایش مهاجرت، نتیجه‌ای جز کاهش پوشش گیاهی، نابودی خاک و آسیب‌های جدی زیست‌محیطی ندارد و جنگل‌ها که منبع اصلی ذخیره آب هستند را نابود می‌کند. بازرگان با اشاره به پایین بودن سرعت تشکیل خاک و کاهش بارندگی در کشور گفت: تشکیل هر سانتی‌متر خاک در جهان، بین ۳۰۰ تا ۱۰۰۰ سال طول می‌کشد و از سوی دیگر بارندگی در تسریع فرآیند خاک‌سازی بسیار موثر است، بنابراین با توجه به بارندگی کم در کشور و پایین بودن سرعت تشکیل خاک، ما به لحاظ کمیت با محدودیت جدی خاک روبه‌رو هستیم به طوری که نزدیک به ۱۰ درصد خاک اراضی کشور قابل کشت است. با توجه به شرایط اقلیمی، نوع و پراکنش بارندگی و پستی و بلندی اراضی کشور، با سیل و خشک‌سالی روبه‌رو هستیم که فرسایش آبی و بادی خاک را تشدید می‌کند و برای مقابله باید عملیات آبخیزداری و آبخوان‌داری در سطح بیشتری اجرا شود.

وی در پایان خواستار افزایش سرعت در تصویب آئین‌نامه اجرایی قانون حفاظت خاک توسط دولت شد و گفت: تسریع در پیگیری مسئله شناسایی خاک، پایش و مقابله با تخریب و آلودگی خاک اولویتی است که باید هر چه زودتر پیگیری شود.

تاثیر ساخت‌وساز بر میزان خطرات زیست‌محیطی

محسن فردمنش، کارشناس محیط‌زیست به صمت گفت: فرسایش خاک موضوعی نیست که بخواهیم مستقیما به رشد ساخت‌وساز و مسائل مرتبط با آن نسبتش دهیم اما به طور کلی ساخت‌وساز غیرمجاز با تخریب پوشش گیاهی، تغییر در تراکم خاک، انتقال مواد آلوده و تغییر در جریان آب، تاثیر جدی و منفی بر فرسایش خاک دارد. این امر باعث افزایش خطرات زیست‌محیطی می‌شود؛ بنابراین، لازم است قوانین و مقررات مربوط به ساخت‌وساز را رعایت کرده و از ساخت‌وساز غیرمجاز پرهیز کنیم تا فرسایش خاک کاهش یابد و محیط‌زیست حفظ شود.

وی در ادامه بیان کرد: رشد بی‌رویه فعالیت‌های انسانی در اراضی حاصلخیز و مرغوب، تغییر ساختار خاک را به همراه دارد.

گیاهان حافظ سلامت خاک هستند

این کارشناس محیط‌زیست بیان کرد: گیاهان باعث حفظ ساختار خاک می‌شوند و میزان فرسایش خاک را کاهش می‌دهند. مناطقی که دارای کمترین تنوع گیاهی هستند، ممکن است نشانه‌های بیشتری از آسیب‌پذیری خاک در برابر فرسایش نشان دهند. در این مناطق، به دلیل کاهش پوشش گیاهی مانند درخت و درخچه، در صورت وزش باد ذرات خاک در فواصل بیشتری جابه‌جا شده و در نتیجه فرسایش و سایش خاک تشدید و تسریع می‌شود.

وی افزود: مدیریت صحیح در شهرسازی و نظارت ارگان‌های بازدارنده باید به گونه‌ای عمل کنند که مناطق بکر و استراتژیک محیط زیستی، کمتر دستخوش تغییرات شوند. این درحالی است که متاسفانه در سال‌های اخیر ساخت‌وساز غیر قانونی در حریم رودخانه‌ها و مناطق جنگلی رشد زیادی داشته و باعث آسیب رساندن کیفیت‌خاک‌ها شده است.

فردمنش در پایان گفت: افزایش آگاهی جامعه و آموزش درباره روش‌های کنترلی جهت پیشگیری از فرسایش خاک، می‌تواند به کاهش خطر بروز سیلاب، حفاظت از محیط‌زیست و ارتقای سطح زندگی جامعه کمک کند. از طریق اجرای کمپین‌های آموزشی و ترویجی، می‌توان به جامعه آگاهی بخشید و روش‌های موثر در مقابله با فرسایش خاک را به آنان آموزش داد. البته در کنار این موضوع مسئولان و نهادهای ذی‌ربط نیز باید تغییر رویه دهند و با چالش‌های زیست‌محیطی بهتر مقابله کنند.

سخن پایانی

خاک فرسایش یافته مواد آلی، مواد مغذی ضروری و میکروارگانیسم‌های خود را از دست می‌دهد که کاهش حاصلخیزی و بهره‌وری زمین را به دنبال دارد. ذرات خاک فرسایش یافته اغلب به مسیر رودخانه‌ها، دریاچه‌ها و دیگر آب‌ها ختم می‌شود و آنها را با رسوبات و مواد شیمیایی آلوده می‌کند و بر اکوسیستم‌های آبی تاثیر منفی می‌گذارد.همچنین با تجمع خاک در رودخانه‌ها و نهرها، جریان آب مسدود شده و باعث بروز سیل و آسیب به زیرساخت‌ها می‌شود. خاک فرسوده زیستگاه‌ها را مختل کرده و بر بقای گونه‌های مختلف گیاهی و جانوری تاثیر می‌گذارد و تنوع زیستی کلی را کاهش می‌دهد. از طرفی در موارد شدید، فرسایشی شدن خاک می‌تواند منجر به تبدیل زمین حاصلخیز به شرایط بیابانی شود و آن را برای فعالیت‌های کشاورزی نامناسب کند.در نتیجه فرسایش خاک یک چالش زیست محیطی مهم است که می‌تواند عواقب شدیدی برای کشاورزی، اکوسیستم‌ و منابع آبی داشته باشد. با درک علل بروز فرسایش خاک و شناسایی اقدامات پیشگیرانه، می‌توانیم گام‌های مثبتی برای حفظ و حفاظت از خاک برداریم. اجرای شیوه‌های مدیریت پایدار زمین، اتخاذ تکنیک‌های کنترل فرسایش و ترویج استفاده مسئولانه از زمین برای حفظ حاصلخیزی خاک، تضمین امنیت غذایی طولانی مدت و حفظ محیط‌زیست سالم برای نسل‌های آینده ضروری است.