بودجه فناوری به فناوران نمی‌رسد

چندی پیش معاون رئیس‌جمهوری و رئیس سازمان برنامه و بودجه کشور، با اشاره به اهمیت دانش‌بنیان‌ها در بهبود وضعیت اقتصادی کشور گفت رشد اقتصادی در گرو بالندگی شرکت‌های دانش‌بنیان است و مهم‌ترین مسئله پیرامون دانش‌بنیان‌ها، تسهیل در تبدیل دانش به ثروت است. بسیاری از کارشناسان و سرمایه‌گذاران در عرصه فناوری معتقدند هر کشوری با اتکای زیاد به نفت و گاز اشتباه بزرگی را مرتکب می‌شود. اگر ایران در مسیر اقتصاد مبتنی بر دانش و نوآوری حرکت کند، می‌توان میلیون‌ها فرصت شغلی ایجاد کرد. براین اساس لزوم تخصیص بیشتر تسهیلات در قالب بودجه یا معافیت‌های مالیاتی به مشاغل دانش‌بنیان نه‌تنها بیش از گذشته احساس می‌شود، بلکه باید از شیوه‌های کارآمدتری در روند تخصیص بهره جست. برای مثال آلمان یکی از کشورهایی است که سابقه طولانی در حوزه فناوری دارد. طبق آمار بانک جهانی در سال ۲۰۱۴ میلادی بودجه تحقیق و توسعه این کشور اروپایی ۱۰۹.۴ میلیارد دلار بوده که ۲.۸۶۹ درصد تولید ناخالص داخلی آن را تشکیل می‌دهد. همچنین طبق آمار وزارت اقتصاد آلمان در سال ۲۰۱۴ میلادی حدود ۹۶۰ هزار نفر در بخش فناوری اطلاعات، مخابرات و تولید محصولات مصرفی الکترونیکی فعال بودند.

با نگرش امیدوارانه نسبت به حل معضلات اقتصادی از کانال دانش‌بنیان‌ها باید گفت توجه به اهمیت تولید ثروت از تولیدات کالا و خدمات فناورانه را می‌توان به‌عنوان یک راه‌حل اساسی در برون‌رفت کشور از بحران‌های آتی اقتصادی در نظر گرفت.صمت در این گزارش به بهانه تقدیم لایحه بودجه ۱۴۰۳ ازسوی دولت به مجلس سازکار تخصیص بودجه به اکوسیستم فناوری را بررسی کرد.

سرمایه‌گذاری با تخصیص بودجه

بی‌شک تخصیص بودجه به اکوسیستم دانش‌بنیان مانند دیگر حوزه‌ها نیست که تنها به رفت سرمایه بینجامد، بلکه می‌توان به آن به‌عنوان یک سرمایه‌گذاری نگاه کرد. به‌گفته سعید سرکار، رئیس سابق ستاد نانوفناوری تخصیص بودجه به دانش‌بنیان در هر جامعه‌ای نوعی سرمایه‌گذاری محسوب می‎شود. برای مثال فروش سال ۱۴۰۰ محصولات نانو معادل ۱۹ هزار میلیارد تومان یا ۶۲ میلیون دلار بود که نزدیک ۲ هزار میلیارد تومان عایدی صادرات و ۱۷ هزار میلیارد تومان فروش داخل بوده است. گفتنی است از این رقم ۹ درصد مالیات ارزش‌افزوده است وارد خزانه دولت شد؛ مبلغی نزدیک ۱۵۰۰ میلیارد تومان. در حالی که بودجه ستاد نانو حدود ۱۰۰ میلیارد بوده است؛ یعنی ۱۵ برابر آن به خزانه دولت برگشته است. با این توصیفات متاسفانه ادبیات سرمایه‌گذاری و پول هم نتوانست مسئولان را راضی به انجام اقدامات حمایتی در راستای توسعه اقتصاد دانش‌بنیان کند. این در حالی است که در همه‌جای دنیا دولت‌ها با آغوش باز از چنین روندهایی استقبال می‌کنند.

لزوم آمایش بودجه‌ای برای دانش‌بنیان‌ها

مهدی عباسی، رئیس پارک علم و فناوری البرز در گفت‌وگو با صمت با اشاره به لزوم آمایش بودجه‌ریزی در اکوسیستم دانش‌بنیان گفت: برای افزایش تولید با توان دانش‌بنیان‌ها، باید بودجه در اختیار مجموعه‌ای نظیر معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری یا صندوق نوآوری و شکوفایی قرار داده شود تا براساس طرح‌ها و اولویت‌ها به دانش‌بنیان‌ها اختصاص یابد. به‌طورکلی تخصیص یکسان بودجه به یکایک استان‌ها این الزام را به‌وجود می‌آورد که ورودی مالی در نظر گرفته‌شده ظرف مدت یک سال خرج شود و از آنجایی‌ که در بسیاری از استان‌ها نگرانی مازاد بودجه در پایان سال وجود دارد، به طرح‌هایی ورود می‌کنند که ممکن است بازدهی لازم را نداشته باشد. در این شرایط تنها به‌جای مدیریت تولید، جذب و خرج مبالغ از اهمیت برخوردار می‌شود. در چنین شرایطی، رقابت منفی میان استان‌ها به‌وجود می‌آید که به‌نفع اکوسیستم دانش‌بنیانی نیست و ممکن است موازی‌کاری‌های بسیاری شکل بگیرد.

وی افزود: به‌اعتقاد من، اعتبارات باید در راستای نیازمندی‌های استان‌ها با در نظر گرفتن توان بومی آنها اختصاص داده شود؛ متاسفانه تخصیص یکسان بودجه منجر به ایجاد رقابت ناسالم می‌شود. نزدیک ۹ هزار شرکت دانش‌بنیان در کشور داریم که ۵ هزار تای آن در تهران مستقر هستند، به‌همین دلیل نمی‌توانیم تهران را با یک استان محروم نظیر ایلام مقایسه کنیم، همچنین برخی استان‌ها صنعتی نیستند و قابلیت صنعتی شدن را هم ندارند. به‌طورمعمول این استان‌ها بهتر است در حوزه‌های دیگری نظیر فرهنگ و صنایع خلاق فعالیت داشته باشند، به‌همین دلیل شاید نیازمند بودجه کمتری نسبت به استانی هستند که دانش‌بنیان‌های صنعتی بیشتری در آن مستقر هستند؛ بنابراین تخصیص یکسان بودجه به همه استان‌ها بدون در نظر گرفتن ظرفیت‌های صنعتی و غیرصنعتی یک اشتباه محض است.

عباسی با اشاره به اینکه متاسفانه هنوز دیدی شفاف و دقیق از میزان تخصیص بودجه به دانش‌بنیان‌ها در کشور وجود ندارد، گفت: در اصل بی‌نظمی در بودجه‌ریزی یکی از معضلات اصلی دانش‌بنیان‌ها است که دامنگیر پارک‌های علم و فناوری هم شده است. بودجه‌ تخصیص‌یافته به این بخش ازسوی سازمان برنامه‌وبودجه تنها در حد چند درصد افزایش داشته است. برای مثال اگر یک پارک علم و فناوری رقمی به‌عنوان بودجه در سال نخست فعالیت خود دریافت می‌کرد، متاسفانه با عدم‌سنجش کیفی، طبق روند معمول میزان بودجه تخصیصی‌اش، فارغ از عملکردش در سال‌های آتی افزایش پیدا می‌کند که این ناعادلانه است. همچنین برخی مجموعه‌ها با اینکه نقش جدی در تولید و ثروت کشور دارند، مورد بی‌توجهی قرار می‌گیرد و این در میزان بودجه دریافتی سال‌های آتی‌شان تاثیری ندارد و در مقابل اگر مجموعه‌ای هم نقش چندانی در شاخص‌های تولید نداشته باشد، همان میزان افزایش در بودجه‌اش اعمال می‌شود.

وی گفت: به‌صراحت می‌گویم افرادی که به‌عنوان کارشناس در سازمان برنامه و بودجه وظیفه تعیین اعداد و ارقام را برعهده دارند، حقوق کاری را دریافت می‌کنند که در اصل انجامش نمی‌دهند، چراکه هیچ ارزیابی از روند فعالیت پارک‌های علم و فناوری و دیگر مجموعه‌های دانش‌بنیانی در کشور وجود ندارد و بودجه هر کدام براساس همان سال نخست، سال‌به‌سال درصدی افزایش پیدا می‌کند. گفتنی است، به‌شکل معمول این بودجه‌ها براساس ارتباطاتی که میان مدیران پارک‌های علم و فناروی با سازمان مدیریت و بودجه وجود دارد، تعیین‌تکلیف می‌شود و هیچ ارزیابی کیفی انجام نمی‌شود. به‌عبارت‌دیگر، اگر ارتباطات وجود داشته باشد، این افزایش بودجه اتفاق می‌افتد و در غیر این صورت، هرقدر هم که مجموعه‌ای فعال و در راستای اقتصاد دانش‌بنیان فعالیت کرده باشد، چون نظارت کیفی وجود ندارد، افزایش بودجه‌ چندانی برایش اعمال نمی‌شود.

عباسی گفت: باید بودجه‌ریزی عملیاتی داشته باشیم. مواردی نظیر اینکه در طول یک سال، چه رویدادهایی برگزار شده یا چند شرکت استارت‌آپی و دانش‌بنیان در محل پارک مستقر هستند، حتی اینکه پارک موردنظر چقدر در حمایت دانش‌بنیان‌ها نقش مستقیم و غیرمستقیم داشته و مواردی از این قبیل، می‌تواند شاخص‌های مهمی در تخصیص بودجه برای مجموعه‌های خرد و کلان دانش‌بنیانی به‌حساب بیاید. به‌اعتقاد من، نبود شفافیت در بودجه‌ریزی به‌ویژه در ابعاد خرد نظیر پارک‌های علم و فناوری مهم‌ترین معضل این بخش است. وقتی به پارکی ۱۰۰ میلیارد تومان و به پارکی دیگر ۵ میلیارد تومان بودجه تخصیص داده می‌شود، میزان تولید و عملکرد پارکی که ۱۰۰ میلیارد دریافت کرده، باید به‌اندازه همان رقم باشد، نه اینکه فقط هر سال درصدی بنا به فراخور رقم نخستی که تخصیص داده شده، افزایش بودجه برایش در نظر گرفته شود.

به‌گفته وی، این شکاف باعث شده بودجه‌های یک پارک هدر برود و پارکی دیگر برای برگزاری رویدادهای خود با مشکل مواجه شود. در کل، اصلاح نظام بودجه‌ریزی پارک‌های علم و فناوری باید به‌عنوان یک اولویت مهم در سازمان برنامه و بودجه کشور مدنظر قرار داده شود. متاسفانه روال غیراستانداردی در این زمینه حاکم است و کارشناسی که کوچک‌ترین اطلاعاتی از این اکوسیستم ندارد، در بهارستان برای اجزای گوناگون در استان‌ها تصمیمات مالی می‌گیرد.

هفت خوان دریافت بودجه

محمدجواد خواجه، فعال حوزه دانش‌بنیان در گفت‌وگو با صمت با اشاره به بودجه‌ریزی اشتباه دولت در اکوسیستم فناوری گفت: نقد اصلی که بر فرآیند بودجه‌ریزی دولت در اکوسیستم دانش‌بنیان وجود دارد، تخصیص ناعادلانه آن است. شرکت‌هایی که مستقل بودند و به‌صورت مستقیم و غیرمستقیم سهامدار متصل به دولت نداشتند، تاکنون تسهیلات درخوری دریافت نکردند، این در حالی است که شرکت‌هایی که سهامدار دولتی داشتند، مسیر هموارتری در بهره‌مندی از بودجه‌های فناوری داشتند.

وی افزود: متاسفانه این روند در دولت سیزدهم شدت بیشتری گرفته است. تقریبا تمام شرکت‌های دانش‌بنیان و فناور که به‌صورت مستقل فعالیت می‌کنند و از دل دانشگاه بیرون آمده‌اند، نتوانستند از بودجه فناوری کشور استفاده کنند. امروز به نقطه‌ای رسیده‌ایم که با مهاجرت دانش‌بنیان‌ها مواجه شدیم و به‌دلیل عدم حمایت‌های کافی فرار را بر قرار ترجیح دادند. بقای دانش‌بنیان‌ها در کشور ما به جذب سرمایه‌گذار گره خورده است. در واقع از بودجه فناوری در کشور آبی برای دانش‌بنیان‌ها گرم نمی‌شود و اگر دانش‌بنیانی توانست سرمایه‌گذار جذب کند می‌تواند به بقای خود ادامه دهد. به‌گفته خواجه، دولتی بودن سهام برخی از شرکت‌های دانش‌بنیان، کلید دریافت تسهیلات است و شرکت‌های دانش‌بنیانی که سهام‌شان دولتی نیست، اغلب‌شان از دریافت تسهیلات محروم ماندند.

خواجه گفت: نزدیک ۳ سال است که منتظر صدور پروانه تولید ازسوی وزارت هستیم. معمولا اغلب دانش‌بنیان‌هایی که به‌معنای واقعی دانش‌بنیان و فناور هستند با چنین چالش‌هایی دست‌وپنجه نرم می‌کنند. این فعال دانش‌بنیان تاکید کرد: معمولا بودجه فناوری در کشور صرف دانش‌بنیان‌ها نمی‌شود و به اندازه‌های بسیار زیاد به شرکت‌هایی اختصاص داده می‌شود که معاونان دولتی در آن سهام دارند؛ به‌عبارت شفاف‌تر بودجه فناوری در کشور معمولا به فناوران اختصاص داده نمی‌شود و به‌نوعی هزینه می‌شود که تاثیری در اکوسیستم فناوری ندارد. دانش‌بنیان‌های واقعی از بودجه فناوری بی‌بهره ‌مانده‌اند. تجربه عینی من نشان داد در برخی مواقع بودجه‌های تخصیص داده شده به اسم دانش‌بنیان‌ها تمام می‌شود و در اصل کسی نمی‌داند که به کجا می‌رود.

سخن پایانی

علم، فناوری و نوآوری به‌عنوان پایه و اساس دستیابی به رشد، پیشرفت و توسعه پایدار هر کشور و غلبه بر چالش‌های گوناگون از جمله مشکلات اقتصادی، مقابله با تغییرات اقلیمی، ارتقای حوزه بهداشت و سلامت عمومی محسوب می‌شود. شاید یکی از بهترین نمونه‌های بهره‌مندی از ظرفیت‌های حوزه علم، فناوری و نوآوری را بتوان در یک تا ۲ سال گذشته و تلاش گسترده جهانی برای مقابله با بحران همه‌گیری کووید ۱۹ مشاهده کرد که باوجود رکود اقتصادی ناشی از شیوع کرونا در سراسر جهان، شاهد حمایت‌های عمومی از افزایش بودجه‌های پژوهشی برای مقابله با این بحران در سراسر جهان بوده‌ایم.