یک خطر جدی بعد از پروسه درمان سرطان!
شیمی‌درمانی و پرتودرمانی دو راهکار مهم در معالجه انواع سرطان‌هاست که اگرچه زندگی و سلامت را به بیماران باز می‌گردانند اما هر کدام عوارض خاص خود را نیز دارند.
یکی از عوارض این روش‌های درمانی، ناباروری است که خوشبختانه در سال‌های اخیر گام‌های بسیار مهمی در زمینه کاهش این عارضه برداشته شده است و با راهکارهایی از جمله فریز سلول‌های جنسی مرد یا زن یا پیوند بخشی از تخمدان قبل از شروع درمان سرطان می‌توان امکان باروری فرد را در آینده حفظ کرد.
اگر می‌خواهید درباره این روش‌ها و شانس باروری افراد بعد از شیمی‌درمانی و پرتودرمانی بدانید گفت‌وگوی همشهری تندرستی با دکتر پوپک افتخاری یزدی، جنین شناس و مدیر آزمایشگاه جنین شناسی درمانی مرکز ناباروری رویان را بخوانید.
تاثیر روش‌های درمان سرطان بر باروری
شیمی‌درمانی و پرتودرمانی هر دو روی دستگاه تولیدمثل و سلول‌های جنسی بیمار تاثیر می‌گذارند و در نتیجه تاثیر مستقیمی بر باروری این بیماران دارند. اما تفاوت این دو در این است که شیمی‌درمانی برای درمان هر سرطانی که انجام شود دارو وارد سیستم گردش خون می‌شود؛ به همین دلیل روی همه بدن از جمله قدرت باروری فرد تاثیر می‌گذارد اما در روش پرتودرمانی قضیه فرق می‌کند چون این روش موضعی است.
بنابراین اگر سرطان در محدوده قفسه سینه، شکم، لگن و البته اعضای تناسلی باشد و پرتودرمانی در این نواحی انجام شود به‌طور حتم تاثیرات منفی بر قدرت باروری فرد خواهد داشت اما اگر در سایر قسمت‌های بدن باشد مشکل‌ساز نیست.
اغلب پسرها و مردهایی که برای حفظ باروری بعد از درمان سرطان به مرکز رویان ارجاع می‌شوند دچار سرطان‌های ناحیه لگن و بیضه‌ها و سرطان خون هستند.
دخترها و خانم‌ها هم اغلب به سرطان‌های ناحیه لگن و تخمدان یا سرطان‌هایی که روی تخمدان‌ها تاثیر می‌گذارند مبتلا هستند.
آیا کودکان مبتلا به سرطان در آینده می‌توانند بچه‌دار شوند؟
واقعیت این است که استفاده از شیمی‌درمانی و پرتودرمانی در کودکان روی توان باروری آنها در آینده تاثیر خواهد گذاشت و این بچه‌ها ممکن است در آینده نتوانند بچه‌دار شوند اما چه کاری می‌توان برای این بچه‌ها انجام داد؟ واقعیت این است که حفظ باروری برای کودکانی که هنوز به سن بلوغ نرسیده‌اند کمی مشکل است چرا که هنوز بافت‌های تناسلی (بیضه‌ها در پسرها یا تخمدان در دخترها) رشد نکرده‌اند و سلول‌های جنسی تولید نمی‌کنند.
در حال حاضر تنها راهکاری که برای کمک به این بچه‌ها در دنیا وجود دارد این است که بخشی از بافت تناسلی این کودکان را خارج کرده و در شرایط آزمایشگاهی منجمد کنیم تا در سال‌های بعد بتوانیم به بدن بیمار بهبود پیدا کرده پیوند بزنیم. بعد از پیوند بار دیگر بدن با بافت، ارتباط خونی و هورمونی برقرار خواهد کرد و می‌توانیم امیدوار باشیم که سلول‌های جنسی رشد کرده و فرد بتواند بچه‌دار شود.
این پیوند ممکن است در محل اصلی خود یا نواحی دیگری که قابل دسترس‌تر هستند مانند زیر پوست بازو یا کپسول کلیه انجام شود.
این روش در ایران هنوز به طور کامل انجام نشده است و می‌توان گفت در مراحل تحقیقاتی قرار دارد. ما از چند کودک مبتلا به سرطان قبل از شروع درمان بخشی از بافت تناسلی را گرفته و منجمد کرده‌ایم اما این بچه‌ها هنوز در مراحل درمان هستند و چند سالی زمان لازم است تا آنها درمان شده، بزرگ شوند و ازدواج کنند و بخواهند بچه‌دار شوند تا ما بتوانیم به طور قطع درباره نتیجه این روش توضیح دهیم.
بچه‌دار شدن با کمک سلول‌های فریز شده
حفظ توان باروری برای افراد بزرگسال راحت‌تر از کودکان است؛ به‌خصوص اگر این بزرگسال مرد باشد. چرا که از آقایان بعد از رسیدن به سن بلوغ به راحتی می‌توان مقدار زیادی اسپرم (سلول جنسی مردها) گرفت. البته این در صورتی است که دستگاه تناسلی فرد به سرطان مبتلا نشده باشد و کمتر تحت تاثیر بیماری و ناهنجاری‌ها قرار گرفته باشد. مایع حاوی اسپرم این بیماران قبل از شروع درمان برای چند بار استفاده آنها در سال‌های آینده، فریز می‌شود. این افراد می‌توانند چهار تا پنج سال بعد از درمان خود درصورتی که بیماری دوباره عود نکرده باشد از این اسپرم‌ها استفاده کنند.
البته در بیشتر مواقع بعد از شیمی‌درمانی یا پرتو درمانی اندام‌های تناسلی مرد قادر به تولید اسپرم هستند چرا که تبادلات هورمونی بین هیپوفیز و هیپوتالاموس و اندام تناسلی برقرار می‌شود اما اسپرمی که بعد از استفاده از این روش‌های درمانی تولید می‌شود به دلیل تاثیرات ژنتیکی ممکن است مشکل داشته باشد و تاثیرات نامطلوبی روی بچه بگذارد؛ بنابراین بهتر است این افراد از اسپرم فریز شده خود برای بچه‌دار شدن استفاده کنند تا خطری کودک را تهدید نکند.
اما پرسشی که در اینجا مطرح می‌شود این است که چگونه از این سلول‌های جنسی (اسپرم‌های) فریز شده استفاده می‌شود؟ برای این افراد از روش‌های کمک باروری یعنی روش لقاح مصنوعی یا تزریق به داخل رحم همسر استفاده می‌شود. در صورتی که اسپرم‌های فریز شده کیفیت خوبی نداشته باشند یا اینکه همسر فرد در باروری ضعیف باشد از روش لقاح مصنوعی استفاده می‌شود.
این روش هم‌اکنون در ایران انجام می‌شود و پزشکان آنکولوژیست با آگاهی نسبت به آن این بیماران را به مراکز ذیصلاح ارجاع می‌دهند. در مرکز ما هم تاکنون چندین مورد ارجاع داشته‌ایم و در چند مورد هم افراد بعد از درمان سرطان برای استفاده از اسپرم‌های فریز شده مراجعه کرده‌اند و خوشبختانه توانستند بچه‌دار شوند. استفاده از این روش حدود ۲۰۰ هزار تومان است و سالانه مبلغی بین ۶۰ تا ۱۰۰ هزار تومان نیز برای نگهداری اسپرم‌ها در مرکز از افراد دریافت می‌شود.
فریز تخمک و حفظ باروری خانم‌ها
همان طور که گفته شد حفظ باروری مردها برای استفاده از سلول‌های جنسی بعد از درمان سرطان راحت‌تر از خانم‌هاست چرا که در هر انزال آقایان یکصد تا ۲۰۰ سلول جنسی(اسپرم) وجود دارد اما در هر سیکل ماهانه خانم‌ها فقط یک تخمک آزاد می‌شود. به همین دلیل اگر بخواهیم تنها همین یک تخمک آزاد شده را نگهداری کنیم شانس این فرد در آینده برای بچه‌دار شدن خیلی کمتر خواهد بود.
راهکاری که ما از آن استفاده می‌کنیم این است که با استفاده از دارو تخمک‌گذاری را تحریک می‌کنیم؛ بنابراین می‌توانیم تعداد تخمک‌های بیشتری(بین ۵ تا ۱۵ تخمک) برای فریز داشته باشیم. سپس با یک جراحی کوچک تخمک‌ها را خارج کرده و برای استفاده در سال‌های آینده بعد از بهبود کامل بیمار فریز می‌کنیم اما همه آنچه گفته شد مستلزم زمان است و ما همیشه این زمان کافی را در اختیار نداریم.
متاسفانه در بسیاری از موارد ممکن است سرطان در مراحل پیشرفته تشخیص داده شود و پزشک باید خیلی سریع روند درمان را آغاز کند؛ بنابراین ما زمانی برای گرفتن تخمک‌ها قبل از شیمی‌درمانی یا پرتودرمانی نداریم چرا که گرفتن تخمک از بیمار حدود ۴۵ روز طول می‌کشد و گاهی این ۴۵ روز آن‌قدر برای بیمار حیاتی است که نمی‌توان برای حفظ باروری جان بیمار را به خطر انداخت.
این روش به دلیل استفاده از دارو و جراحی گران‌تر از روش فریز اسپرم مردهاست. خانم‌ها باید حدود ۲ تا ۳ میلیون تومان برای استفاده از روش فریز تخمک بپردازند و سالانه هم مبلغی برای نگهداری تخمک‌ها در مرکز از آنها دریافت می‌شود.
پیوندی از جنس باروری
اما فریز کردن تخمک تنها روشی نیست که برای خانم‌های مبتلا به سرطان قبل از پرتودرمانی یا شیمی‌درمانی استفاده می‌شود. در صورتی که بیمار مبتلا به سرطان در نواحی‌ای مثل سینه، رحم یا تخمدان باشد ممکن است داروهای هورمونی‌ای که برای تحریک تخمک‌گذاری این خانم استفاده می‌شود باعث تشدید بیماری شوند. در سال‌های اخیر در چنین شرایطی با انجام یک جراحی کوتاه در بیمارستان (و نه مراکز درمان ناباروری) بخشی از بافت تخمدان خانم گرفته شده و به آزمایشگاه منتقل می‌شود.
در آنجا این بافت به قطعات کوچک‌تری تقسیم شده و فریز می‌شود. بعد از اطمینان از بهبود کامل سرطان این بافت‌ها به جایگاه اصلی خود یعنی رحم یا در نواحی دیگری مانند زیر پوست بازو یا کپسول کلیه پیوند زده می‌شوند.
با برقراری ارتباط خونی و هورمونی این بافت با بدن، بار دیگر روند تخمک‌گذاری ماهانه آغاز می‌شود و این فرد می‌تواند بچه‌دار شود. جالب است بدانید با پیوند این بافت به دلیل برقرار شدن ارتباط هورمونی در بدن، این فرد دیگر عواقب یائسگی را هم نخواهد داشت.
تاکنون برای چند بیمار از روش فریز بافت تخمدان استفاده شده است اما در ابتدا برای این بیماران توضیح داده‌ایم ممکن است از این روش نتوانند نتیجه مطلوب بگیرند و بچه‌دار شدن آنها حتمی نخواهد بود. آنها هم قبول کردند. البته از این افراد برای فریز بافت تخمدان هزینه‌ای نگرفتیم تا وقتی که متوجه شویم پیوند موفقیت‌آمیز است. هیچکدام از این افراد هنوز برای انجام پیوند بازنگشته‌اند؛ بنابراین هنوز نمی‌توانم بگوییم نتیجه چه بوده است چرا که هنوز نتیجه را تجربه نکرده‌ایم.
در بین این افراد تعدادی دختر جوان و چند خانمی‌که تازه ازدواج کرده و بچه‌ای ندارند هم وجود دارد. گفتنی است هنگامی‌که بیماران به ما مراجعه می‌کنند و برای آنها روند درمان و مسائل مربوط به آن را توضیح می‌دهیم در صورتی که بیمار بچه داشته باشد ترجیح می‌دهد به جای استفاده از این روش‌ها برای حفظ باروری زودتر درمان سرطان را آغاز کند و از حفظ باروری برای بچه‌های بعدی منصرف می‌شود. بنابراین بیشتر متقاضیان این روش دخترهای جوان و خانم‌های بدون فرزند هستند.
ارسال نظر