چرخش ۱۸۰ درجه ای مخالفان برجام در ایران

رهبر انقلاب در دیدار با مردم قم به مناسبت سالروز واقعه ۱۹دی درباره موضوع مذاکره هم سخن گفتند. مذاکرات هسته‌ای ایران سال‌هاست که در فضای سیاسی کشور محل مناقشه احزاب و گروه‌های مختلف است. بخشی از نیروهای سیاسی طی سال‌های گذشته بارها با طرح دلایل گوناگون تأکید داشتند که هرگونه مذاکره برخلاف مصالح کشور است درحالی‌که رهبر انقلاب در آخرین سخنرانی خود حتی مذاکره با دشمن را هم جایز دانستند.

مجوز ضمنی رهبر انقلاب به دولت رئیسی برای انجام مذاکرات، به نظر می‌رسد که مخالفان همیشگی مذاکرات هسته‌ای ایران را در موقعیت سختی قرار می‌دهد. آنانی که همواره با شعارهای مختلف تلاش کردند بگویند هرگونه مذاکره به ضرر منافع ایران است حالا با این مجوز به دولت مواجه شده‌اند.

سؤال این است که آیا همچنان به مخالفت‌های خود ادامه می‌دهند یا بالاخره تصمیم می‌گیرند موضع خود را تغییر دهند؟

روزهایی که دولت حسن روحانی روی کار بود و تیم دیپلمات‌های ایرانی با رهبری محمدجواد ظریف مشغول مذاکرات فشرده با طرف‌های گروه ۵+۱ بود بسیاری در ایران تلاش می‌کردند که علیه تیم مذاکره‌کننده ایران فعالیت کنند.

گروه‌هایی که عمدتاً پایگاه اصولگرایی دارند بر این باور بودند که فعالیت‌های دیپلمات‌های ایرانی برخلاف منافع ایران است و می‌تواند به پایه‌های نظام جمهوری اسلامی ضربه وارد کند. آنان به‌خصوص علیه مذاکرات ایران و آمریکا حساسیت نشان می‌دادند و مذاکرات را به‌نوعی سازش با دشمن توصیف می‌کردند.

در آن سال‌ها برخی از طلاب وقتی در قم تجمع اعتراضی برگزاری کردند این شعار را سر دادند: «ای آنکه مذاکره شعارت، استخر فرح در انتظارت.» این شعار در همان زمان هم با واکنش‌های بسیاری مواجه شد ولی درعین‌حال مدافعانی هم داشت.

اصولگرایانی که با دولت مخالف بودند تلاش داشتند و همواره سعی می‌کردند فعالیت‌های دیپلماتیک دولت حسن روحانی به‌خصوص اصل مذاکره را در راستای ضربه زدن به انقلاب توصیف کنند. تبلیغات در برهه‌هایی علیه مذاکرات هسته‌ای به اوج رسید.

به‌طور مثال وقتی دولت آمریکا تغییر کرد و یک دموکرات به کاخ سفید رسید این زمزمه در فضای سیاست بین‌المللی مطرح شد که احتمالاً مذاکرات هسته‌ای احیا می‌شود. در آن هنگام که هنوز ظریف وزیر امور خارجه ایران بود، مخالفان مذاکرات فعالیت‌های خود را شدت بخشیدند و هرگونه مذاکره را به‌شدت محکوم می‌کردند؛ به‌خصوص بعدازآن که شهید فخری زاده از دانشمندان هسته‌ای ترور شد تیم مذاکره‌کننده ایران را تهدید به برخورد کردند.

البته پیش‌ازاین هم وقتی شهید سلیمانی توسط آمریکایی‌ها ترور شد مخالفان بر این طبل کوبیدند که بعدازاین کسی حق ندارد از مذاکره سخن بگوید. بااین‌حال با تغییر دولت حسن روحانی و بی‌نتیجه ماندن مذاکرات احیای برجام در دولت دوم روحانی، بحث ادامه مذاکرات هم بلاتکلیف ماند.

با روی کار آمدن دولت سیدابراهیم رئیسی برخی بر این باور بودند که این دولت برآمده از حمایت اصولگرایان که همواره مخالف مذاکرات بوده‌اند بعید است که تن به مذاکرات احیای برجام بدهد. ماه‌ها گذشت و خبری از شروع مذاکرات احیای برجام نشد تا این‌که بالاخره مدتی است دیپلمات‌های ایرانی به سرپرستی باقری کنی در وین در تلاش برای احیای برجام هستند.

نکته اینجاست که باقری کنی یکی از مخالفان سرسخت برجام بوده که حالا برای احیای آن تلاش می‌کند. در این میان اما مخالفت دشمنان سابق مذاکره متوقف نشد. اصلاح‌طلبان و حامیان دولت سابق از خردادماه و بعد از پیروزی رئیسی در انتخابات به طرق مختلف اعلام کردند که به خاطر شرایط کشور و فشار زیاد تحریم‌ها دولت رئیسی باید مذاکرات برجام را احیا کند؛ اما در مقابل این استدلال حامیان اصولگرای رئیسی و بخشی از گروه‌هایی که نظر تندتری در مسائل سیاسی دارند، اصرار داشتند که رئیسی نباید مسیر دولت سابق را پیش بگیرد.

بااین‌وجود کم‌کم فضای سیاسی کشور به سمتی رفت که موافقان مذاکرات بیشتر شدند. آیت‌الله صافی گلپایگانی از مراجع تقلید قم نیز در سخنانی که با واکنش منفی اصولگرایان مواجه شد تأکید داشت که ایران باید روابط خود را با جهان حفظ کند و تعاملات را قطع نکند. در این میان ادبیات مخالفان قدیمی برجام و مذاکرات هم کم‌کم در حال تغییر کردن است.

هفته گذشته سیداحمد علم الهدی امام‌جمعه مشهد و از مخالفان دولت سابق در بخشی از خطبه‌های خود به موضوع مذاکرات پرداخت. او گفت: «ایده حظت فاطمه (س) بر مقاومت مرزنشناسی آن بود یعنی بر مقاومت خود مرزی نداشت. مردم تا مقاومت زهرایی و فاطمی دارید عزت و بزرگی خواهید داشت. مسئولانی که امروز با طرف اروپایی و غربی مذاکره می‌کنند اگر این مذاکره برای کم کردن هزینه مقاومت است اشکالی ندارد. مقاومت در استکبارستیزی مرز ندارد.»

برخی در تفسیر سخنان او تأکید کردند که علم الهدی با توجه به شرایط سخت دولت احتمالاً تصمیم گرفته که تغییر موضوع دهد و به‌نوعی با حمایت از مذاکرات تلاش کند جلوی مخالفت‌ها با مذاکرات را بگیرد؛ اما اینکه چقدر این سخن او می‌تواند مؤثر باشد جای تردید است چرا که طی ماه‌های گذشته گروه‌های مختلفی از اصولگرایان تلاش کردند که دولت را در مسیری نگه دارند که به مذاکرات احیای برجام تن ندهد؛ اما حالا به‌هرحال رهبری درباره مذاکرات صحبت کرده است و جایگاه رهبری هم به لحاظ قانونی و هم ازنظر عرف سیاسی برای اصولگرایان قابل‌مقایسه با افرادی مانند علم الهدی نیست.

رهبری در دیدار اخیر با مردم قم اظهار کردند: «تسلیم نشدن در برابر دشمن مستکبر و زورگو» نیز جزو اصول انقلاب است و اینکه در مقطعی با دشمن مذاکره، صحبت و تعامل شود به معنای تسلیم شدن در مقابل آن نیست، همچنان که تاکنون تسلیم نشده و ازاین‌پس نیز نخواهیم شد. باوجود تأکید رهبری بر مجاز بودن مذاکره با دشمن حالا این سؤال مطرح‌شده که آیا مخالفت‌های بخشی از نیروهای اصولگرا همچنان با مذاکرات ایران و آمریکا ادامه می‌یابد؟

برخی معتقدند که گره کور مذاکرات احیای برجام تنها زمانی باز می‌شود که ایران به‌طور مستقیم همانند دوران دولت حسن روحانی با آمریکا وارد مذاکره شود. هرچند که تاکنون گزارش‌های مختلف نشان می‌دهد که روند مذاکرات کنونی وین برای احیای برجام مثبت است اما هنوز نتیجه روشنی از این مذاکرات به دست نیامده است.

در همین حال طرف‌های غربی تلاش می‌کنند هرچه سریع‌تر پرونده این مذاکرات با یک توافق بسته شود؛ موضوعی که ایران تأکید دارد ضرورت زمانی برایش مطرح نیست و هیچ عجله‌ای برای رسیدن به توافق ندارد.

به‌هرحال در ایران بسیاری بر این باورند که شرایط سخت اقتصادی تنها در صورتی وارد روند بهبودی می‌شود که تحریم‌های بین‌المللی برداشته شود. هرچند دولت رئیسی مدعی است کلید حل مشکلات بدون حذف تحریم‌ها را در دست دارد. ولی شواهد نشان می‌دهد که هنوز این کلید کارساز نبوده است.