۵ گام مهم برای دانش بنیان شدن صنایع

محمد اسلامی، رئیس سازمان انرژی اتمی ایران در یادداشتی با عنوان "صنعت هسته‌ای در مسیر توسعه تولید و اشتغال دانش‎‌بنیان" نوشت: اقتصاد دانش‌بنیان، عامل کلیدی قدرت تبدیل دانش و فناوری به صنعت است که به صورت رایج از آن با عنوان تجاری‌سازی فناوری نام برده می‌شود. تولید دانش بنیان، به لحاظ ساختاری نیازمند فناوری طراحی و ساخت یکپارچه است که در فرایند تبدیل علم و فناوری به صنعت محقق می‌شود. در شرایط کنونی نقطه عزیمت دانش‌بنیان شدن صنایع و واحدهای تولیدی مستلزم برداشتن گام‌های پنج‌گانه زیر است:

گام اول) شناسایی و احصای قابلیت عملکردی و فناورانه محصولات تولیدی استخراج نواقص و معایب به‌منظور اجرای طرح بهبود و تبدیل کردن آن به محصولات مرغوب و با کیفیت؛

گام دوم) تعریف و تدوین مشکلات و مسأله‌های احصا شده برای پژوهش و توسعه فناوری به منظور شتاب بخشیدن به اجرای طرح‌های پژوهشی بویژه فناوری‌های مرز دانش با خلق محصولات جدید در همه بنگاه‌ها و دستگاه‌های اجرایی مربوطه

گام سوم) استفاده از ظرفیت مراکز پژوهشی و ایجاد ظرفیت پژوهش با جذب پژوهشگران جوان خلاق و متعهد به منظور تولید فناوری‌های پیشرفته از یک سو و از دیگر سو بکارگیری فناوری‌ها در اجرای گام‌های اول و دوم فوق‌الاشاره و هدایت واحد صنعتی و تولیدی مربوط به سمت تولید محصولات جدید و همچنین بهبود و ارتقای کمـی و کیفـی محصولات به عنوان منصه ظهور رساندن نمادهای دانش‌بنیان شدن

گام چهارم) ایجاد فرصت برای شرکت‌های دانش‌بنیان و سپردن مسئولیت‌های گام‌های سه‌گانه فوق به آنان برای پیشبرد برنامه‌های توسعه فناورانه در قالب شرکت‌های همکار

گام پنجم) ایجاد دفاتر طراحی و مهندسی و آزمون بویژه صنایع ارائه‌کننده محصولات بادوام و سرمایه‌ای به منظور ساختارسازی برای ایجاد قدرت خلق محصول.

نقش فناوری هسته‌‌ای در ارتقای سطح زندگی، تولید نیرو و پیشبرد صنایع، کشاورزی، علوم پزشکی و بهبود ارائه خدمات در این جوامع غیر قابل انکار است. با توجه به خواص و ویژگی‌‌های فعل و انفعالات هسته‌‌ای و کاربردهای بسیار متنوع تکنولوژی هسته‌‌ای از تولید انرژی گرفته تا ساخت مواد با ویژگی‌‌های خاص، ساخت ابزارهای دقیق اندازه‌‌گیری و روش‌‌های تشخیص ترکیبات شیمیایی، ایجاد تغییرات در سلول‌‌های زنده گیاهی و حیوانی و تشخیص و درمان بیماری‌‌ها شرایط به گونه‌‌ای است که در ادامه حیات تمدن صنعتی، استفاده فزاینده از علوم و فنون هسته‌‌ای بسیار محسوس بوده و این علوم و فناوری‌‌های وابسته به آن جایگاه ویژه‌‌ای خواهند داشت.

سازمان انرژی اتمی در دوره جدید مدیریت، با الطاف الهی توانسته است در راستای منویات مقام معظم رهبری و سند تحول دولت سند توسعه راهبردی صنعت هسته‌ای را تهیه کند. شاید بتوان ادعا کرد اولین بار است که سازمان از یک سند جامع مصوب بهره‌مند شده فناوری هسته‌ای را در تمامی محور ابعاد آن گسترش خواهد داد. در این سند به بحث اقتصاد هسته‌ای توجه ویژه شده که از جمله آن اقتصاد هسته‌ای است و در رأس آن تولید برق هسته‌ای می‌باشد که در کنار محدودیت ذخایر سوخت‌های فسیلی، رشد فزاینده مصرف انرژی و اهمیت تأمین برق در رشد و توسعه اقتصادی و اجتماعی کشور و نیز کاهش آلاینده‌های زیست محیطی، ضرورت آن‌را بیش از پیش آشکار ساخته است. تحلیل روند سطح تقاضا و منابع عرضه‌ انرژی در جهان، توجه به روند تهی شدن منابع فسیلی در دهه‌های آینده و مزیت‌های زیست‌محیطی و اقتصادی انرژی هسته‌ای، از عواملی هستند که سبب شده‌اند تا در راستای توسعه پایدار، این انرژی یکی از حامل‌های قابل‌دسترس و مطمئن در جهان به شمار رود.

در سایر حوزه‌های اقتصاد هسته‌ای، کاربرد پرتوها بازار نیم تریلیون دلاری دنیا، ظرفیت مناسب سرمایه‌گذاری و جذابیت کافی برای حضور شرکت‌های دانش بنیان را در کشور ایجاد می‌کند. امروزه تجارت پرتو بخش مغفول مانده در اقتصاد کشور است که می‌توان با انسجام‌بخشی بین سیاست‌های علـم و فنـاوری و سیاست‌های تجـاری، اشتغـال‌آفرینی قابل توجهـی را رقـم زد. دامنه فعالیت‌های مربوط به کاربرد پرتوها بسیار متنوع و وسیع است. موضوع تأمین غذای سالم موضوعی کلیدی برای دولت‌هاست. امروزه با پیشرفت تکنولوژی روش‌های متعددی برای نگهداری و تأمین غذای سالم ایجاد شده که یکی از مهمترین آنها استفاده از دانش هسته‌ای است (فرایند پرتودهی). طبق آمارهای بین‌المللی حدود ۳۰ درصد محصولات کشاورزی و مواد غذایی به پسماند تبدیل می‌شوند و فرایند پرتودهی می‌تواند موجب کاهش ضایعات شود.

پرتودهی محصولات کشاورزی و مواد غذایی موجب افزایش ماندگاری (انبار مانی) با حذف آفات (حشرات و میکرو ارگانیزم‌ها)، تأخیر در رسیدن میوه‌ها و جلوگیری از جوانه‌زنی می‌شود.

استفاده از تکنیک نر عقیمی در کنترل آفات میوه‌ها، تولید رادیوواکسن‌ها، تولید بذرهای هیبریدی، تولید گل‌های زینتی اصلاح شده، قابل‌هضم‌سازی خوراک دام، تک‌جنسی‌زایی، تولید گیاهان مقاوم در مقابل تنش‌های محیطی، تولید قارچ‌های آفت‌کش و تولید سوپر جاذب‌های پلیمری بخشی از ظرفیت‌های خوب کاربرد پرتوها در کشاورزی است که می‌توان با ایجاد زیرساخت‌های فاز صنعتی شدن موجب ایجاد اشتغال و رقابت پذیرشدن محصولات شوند.

در سیاستگذاری جدید سازمان در این بخش، احداث و توسعه دانش محور سامانه‌های پرتودهی برای فرآوری مواد غذایی و محصولات کشاورزی در پهنه سرزمین جمهوری اسلامی ایران از اولویت‌های مهم کلیدی است که در این رابطه سند احداث این سامانه‌ها با انجام آمایش سرزمینی تولید محصولات کشاورزی و احصای مناطق لجستیک از سند موجود در وزارت راه و شهرسازی و برخی اسناد دیگر تهیه و ۱۲ منطقه اولویت‌دار تعیین شد. جهت اجرای مفاد این سند، این امکان در سازمان انرژی اتمی فراهم شده تا با مشارکت شرکت‌های دانش‌بنیان و سرمایه‌گذاری بخش خصوصی در فاز اول مراکز مناطق ۱۲ گانه و در فازهای بعدی مراکز دیگر میزبان سامانه‌های پرتودهی گاما یا الکترون باشند. امروزه پرچمدار پرتودهی محصولات کشاورزی و مواد غذایی در دنیا، کشورهای امریکا، روسیه، چین و هند هستند و طبق اسناد منتشر شده، رشد سالانه بیش از ۵ درصدی برای آن تخمین زده می‌شود. لذا کشور ایران با داشتن بیش از ۱۲۰ میلیون تن میانگین تولید سالانه محصولات کشاورزی و تولید محصولات مهمی همچون پسته، خرما، زعفران و... ظرفیت ارزشمندی برای توسعه این فناوری و اشتغال‌آفرینی در این بخش دارد و اگر ارزش محصولات تلف شده سالانه را حدود ۱۰ میلیارد دلار در نظر بگیریم، در صورت سرمایه‌گذاری برای احداث سامانه‌های پرتودهی در ۱۲ منطقه اولویت‌دار، به مبلغی حدود ۱۰۰ میلیون دلار نیاز است که کمتر از یک درصد ارزش محصولات است که تلف شده است.

کاربرد پرتوها در صنعت نفت، پتروشیمی و پلیمـر نیز صفحه وسیعی از فرصت‌ها برای سرمایه‌گذاری و اشتغال آفرینی است که می‌توان به ساخت انواع سنجه‌های پرتویی، شتابگرهای صنعتی و تولید قطعات آنها، تولید محصولات پلیمری فرآوری شده، تبدیل نفت سنگین به سبک، تولید بیوفیول (سوخت زیستی)، تولید کاغذهای مقاوم و... اشاره کرد. با توجه به جغرافیای وسیع کشور جمهوری اسلامی ایران و هم مرزی با کشورهای نفت‌خیز شمال و جنوب، تأمین تجهیزات پرتویی با کاربرد در صنایع نفت، گاز، پتروشیمی و پلیمر فرصت استثنایی سرمایه‌گذاری و ورود شرکت‌های دانش‌بنیان است که می‌توانند علاوه بر تأمین نیازهای داخل و اشتغال‌آفرینی پاسخگوی نیاز همسایگان باشد، پرتودهی ۲۵ میلیون حلقه لاستیک ماشین، قطعات پلیمری اتومبیل (اعم از لوله‌های درون موتور، بدنه داخلی و...) توسط شرکت‌های قطعه‌ساز و شرکت‌های خودروساز داخلی نه تنها به ارتقای کیفیت محصولات داخلی کمک می‌کند بلکه سالانه می‌تواند میلیون‌ها دلار صرفه‌جویی ارزی کند. طبق آمارهای بین‌المللی رشد سالانه این صنعت حدود ۷ درصد است.

موضوع سلامت و بهداشت جامعه نیز همواره ارتباط تنگاتنگی با فناوری هسته‌ای داشته است، اما امروز سهم کالاهای دانش‌بنیان بخش سلامت و بهداشت از صادرات قابل قبول نیست و در اقتصاد کشور نمود کافی ندارد. تولید هیدروژن‌های پوشش‌دهنده زخم، پودرهای بند آورنده خون، پلیمرهای رهایش دارو، استریل تجهیزات پزشکی، تولید رادیوداروهای تشخیصی، تسکینی و درمانی ظرفیت مناسبی برای توسعه اقتصاد دانش محور سلامت است؛ تا جایی که در حال حاضر بیش از نیمی از تجهیزات پزشکی در دنیا بویژه ایمپلنت‌ها و ظروف آزمایشگاهی و... با پرتوهای یونساز استریل می‌شوند و رشد سالانه ۹ درصدی برای آن گزارش شده است. آلودگی محیط زیست بویژه آلودگی هوا و آب در عصر حاضر یک بحران ملموس و جدی است. تاکنون روش‌های متعددی برای حل مشکلات زیست محیطی ارائه شده است که هر کدام مزایا و معایب خود را دارند. در دهه‌های اخیر انتشار گازهای Sox , Co۲ و Nox از فعالیت صنایع سنگین بویژه از نیروگاه‌های با سوخت فسیلی موجب نگرانی‌های فزاینده شده است. وجود این آلاینده‌ها موجب بارش‌های اسیدی در نقاط مختلف دنیا شده است.

همچنین وجود مواد شیمیایی و میکروبی در آب‌ها و پساب‌ها نگرانی‌های زیادی ایجاد کرده که ضروری است تدابیری جدید در این بخش با وجود ظرفیت‌های هسته‌ای داخلی اندیشیده شود. استفاده از شتابدهنده‌های الکترونی انرژی پایین یکی از راه‌های کاهش آلودگی‌های آب و هواست که نمونه‌های صنعتی این کار در کشورهایی مانند لهستان، چین، کره، روسیه و هند دیده می‌شود. در چین در کارخانه نساجی گوانگهوا تأسیسات پرتودهی پساب با نصب ۷ دستگاه شتابندهنده الکترون در حال کار است که با پرتودهی آب و حذف مواد شیمیایی رنگی، آب پرتودیده برای مصرف دوباره استفاده می‌شود، یا در کشور لهستان روی یک نیروگاه ۳ شتابگر الکترونی بر حذف آلاینده‌های خروجی نصب شده است.