شاد چه تاثیری بر نحوه آموزش گذاشت؟

مشاور اجرایی سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی عقیده دارد در دوره بحران کووید ۱۹ بچه‌ها یاد گرفتند که خودشان محور یادگیری هستند و نیز یاد گرفتند که موبایل تنها وسیله بازی و تلویزیون تنها وسیله سرگرمی نیست بلکه می‌تواند در یادگیری مورد استفاده قرار گیرد.

بحران‌ها و مشکلاتی در تاریخ حیات جوامع گرچه همواره موانعی بر جریان مرسوم و معمول امور بوده و از سرعت حرکت در مسیرهای از پیش تعیین‌شده کاسته‌اند، اما خود تغذیه‌کننده نبوغ به شمار می‌روند و با ایجاد بینش و اندیشه‌ای نو، آغازگر مسیری متفاوت برای دستیابی به اهداف و آرمان‌ها خواهند شد. همه‌گیری کووید ۱۹ که در زمستان گذشته همچون یک سونامی قدرتمند طی مدت کوتاهی جهان را درنوردید و جوامع را مبهوت و انگشت‌به‌دهان با کوهی از مشکلات گوناگون روبه‌رو گذاشت، یکی از همین بلایای تاریخ بشری بود که برای بسیاری از اقشار مردم خصوصا در سطوح تصمیم‌گیری چاره‌ای جز این نگذاشت که فلک را سقف بشکافند و طرحی نو دراندازند.

نظام آموزش و پرورش کشورها یکی از حوزه‌هایی است که بیشترین تاثیر را از این بحران عالمگیر پذیرفته است و به تبع آن بیشترین تحولات را نیز در گردش امور پشت سر گذاشته است. دیگرگون‌شدن ارائه خدمات آموزشی با تاکید بر غیرحضوری شدن آموزش‌ها از جمله این تحولات است که ایجاد بسترها و زیرساخت‌های جدیدی را برای تحقق اهداف و تداوم جریان آموزش طلب می‌کند.

سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی به عنوان یکی از ارکان اصلی دستگاه تعلیم و تربیت که عهده‌دار تولید و تامین محتوای آموزشی برای همه سطوح آموزش عمومی در کشور است بهره‌های بسیاری از این توفیق اجباری برده و بی‌آنکه از عبورِ سونامی‌وارِ پاندمیِ کرونا غافلگیر شود، از نخستین روزهای بحران و در پی تعطیلی مدارس و مراکز آموزشی اقدام به تولید محتواهای موردنیاز و ارائه انواع خدمات پشتیبانی به معلمان و دانش‌آموزان در مواجهه با بحران کرده است.

گوشه‌ای از تلاش‌های این سازمان در بخش تولید محتوای مورد نیاز برای دوره پاندمی کرونا در قالب بسته‌های خودآموز و راهنماهای درسی به معلمان و دانش‌آموزان کشور عرضه شده است که شرح این اقدامات و فرآیندها و جزییات محصولات تولیدشده را در گفت‌وشنید صمیمانه با روح الله رضاعلی، مشاور اجرایی سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی، مطرح کردیم که ماحصل این گفت‌وگو را در ادامه می‌خوانید:

تقریبا همه دستگاه‎های کشور در پی پاندمی کرونا ناچار به ایجاد تغییراتی در برنامه‌های معمول خود شدند که دستگاه تعلیم و تربیت یکی از بخش‌هایی است که تاثیرات بسیاری از این رویداد جهانی پذیرفته و متناسب با ماموریت خود طرح و برنامه‌های جدیدی را در کنار روال جاری امور وارد کرده است. سهم سازمان پژوهش، به عنوان نهادی که وظیفه‎ی هدایت محتوایی نظام آموزش و پرورش کشور را عهده‌دار است، از تحولات بعد از کرونا چه بود و باعث چه اقدامات و فرآیندها و برنامه‌های جدیدی در حوزه شد؟

پیش از بحران کرونا، سازمان پژوهش و برنامه‌‎ریزی آموزشی روال معمول خود را منطبق بر برنامه ششم توسعه و زیرنظام‌ها با تمرکز بر یازده حوزه‌ یادگیری دنبال می‌کرد. در این مسیر با جذب نیروهای متخصص و انعقاد تفاهمنامه‌هایی با بخش‌های مختلف مثل دانشگاه فرهنگیان، حوزه‎ی علمیه و... تولید راهنمای معلمان را در حوزه‌های یازده‌گانه یادگیری دردست پیگیری داشت تا مبنای تولید بسته‌های آموزشی شود.

از سال ۹۱ که برنامه درسی ملی به سازمان ابلاغ شده است تا امروز هنوز راهنمای معلمان تولید نشده بود، بلکه براساس برخی نشست‌های کارشناسی و نگاه نخبگان سعی در ایجاد تحول در کتاب‌های درسی داشت و در این راه از واژه‎ی همسوسازی با برنامه درسی ملی استفاده می‌شد. در حالی که واژه‎ی همسوسازی باید از ادبیات برنامه درسی خارج می‌شد.

همزمان با همه‌گیری کرونا، موضوع تحول در ساختار سازمان نیز مطرح شد که با بازنشسته‌شدن رئیس اسبق سازمان مصادف شد. با انتصاب آقای دکتر ملکی به ریاست سازمان پژوهش در اردیبهشت امسال (۱۳۹۹) موضوع تحول ساختاری با فوریت در دستور کار قرار گرفت که به دلیل تاکید آقای حاجی‌میرزایی وزیر محترم آموزش و پرورش و با همکاری هیات امنا و تلاش دوستانی چون آقایان دکتر زرافشان، نوید ادهم، صدری، مهرمحمدی و همکاران سازمان ازجمله آقایان دکتر کاظمی، امانی طهرانی، دوراندیش و...طی مدت کوتاه تقریبا یک ماهه به سرانجام رسید. یک مجمع نخبگانی تشکیل شد و نتیجه آن چهار دفتر تحولی در سازمان بود که بعداز تصویب در هیات امنا، به اداره امور استخدامی برای تصویب طرح تفصیلی فرستاده شده است. در صورت تایید ساختار جدید، با یک سازمان متحول روبه‌رو هستیم.

از زمان وقوع پاندمی و تعطیلی مدارس از بهمن ماه گذشته، سازمان تمرکز خود را بر تقویت سایت رشد به عنوان سایت پشتیبان برای محتواهای درسی و معلمان، تولید محتواهای الکترونیکی و تولید راهنماها گذاشت. با انتصاب آقای دکتر ملکی کار جدی‌تر شد و در هریک از دفاتر تالیف کمیته‌ای برای تدوین راهنماها تشکیل شد.

آیا پیش از این کتاب‌های راهنما تولید نمی‌شد؟

پیش از این انواع راهنماها برای معلم و دانش‌آموز تولید می‌شد که همه این راهنماها مربوط به شرایط عادی بود، ولی در دوره بعداز پاندمی همه‎ی این منابع متناسب با شرایط خاص تغییر کرد.

باتوجه به پیش‌بینی‌های موجود و احتمالات مطرح‌شده مبنی بر اینکه چه بسا بحران کرونا ادامه‌دار شود و سال تحصیلی آینده را نیز تحت تاثیر قرار دهد نمی‌توانستیم به عنوان یک اتفاق گذارا و کوتاه‌مدت به آن نگاه کنیم.

تولید راهنماهای شرایط کرونا به پایان رسیده است؟

بله کتاب راهنما مربوط به دوره ابتدایی، دوره اول متوسطه نظری، دوره دوم متوسطه نظری، متوسطه فنی‌حرفه‌ای و متوسطه کاردانش برای شرایط زرد و قرمز کرونایی تا امروز تولید و چاپ شده و ۶ جلد از این کتاب‌ها اواسط شهریورماه رونمایی شدند.

این راهنماها شامل چه نوع اطلاعات و محتواهایی هستند؟

مدیران و معلمان بسیاری در کشور دانش تدریس و مدیریت را دارند. صاحب ابتکار هستند و حتی قادر به تولید محتوا هستند اما دانش برنامه درسی را ندارند. مثلا در وضعیتی که وقت اختصاص یافته به یک درس متناسب با محتوای کتاب نیست، معلم باید انتخاب کند که چه مبحثی را انتخاب و تدریس کند تا اهداف کلان و شایستگی‌های پایه مدنظر را تحت‌الشعاع قرار ندهد.

آیا در این راهنماها نحوه تدریس هر مبحث از کتاب به طور مشخص تعیین شده یا به صورت کلی به موضوع پرداخته شده است؟

در این راهنماها متن کتاب‎ها درس به درس مورد بررسی قرار گرفته و مشخص می‌شود مثلا در شرایط زرد در آموزش‌های ترکیبی که شامل کلاس‌های حضوری و غیرحضوری است چه مباحثی در کلاس‌های حضوری و چه مباحثی در کلاس‌های آنلاین تدریس شود و حتی چه مباحثی از مدرسه‎ی تلویزیونی مورد استفاده قرار گیرد. همچنین در مواردی توصیه می‌شود برای یادگیری بهتر به سایت رشد مراجعه کنند. شبکه شاد نیز به عنوان پلتفرم پایه در همه‎ی مباحث مورد استفاده قرار می‌گیرد.

آیا مباحثی هم حذف می‌شود؟

خیر مبحثی حذف نمی‌شود ولی در این شرایط، آموزش صد درصدی هم امکان‌پذیر نیست، یعنی در شرایط فعلی بخشی از دروس به صورت خودخوان آموخته می‌شوند؛ به این صورت که دانش‌آموز با مراجعه به سایت رشد یا آموزش‌های تلویزیونی یا پرسش از والدین خود درس را یادمی‌گیرد.

فکر می‌کنید چه درصدی از مباحث برنامه درسی به صورت خودخوان منتقل می‌شوند؟

در شرایط حاضر با توجه به محدودیت زمانی که در تشکیل کلاس‌های حضوری و آنلاین وجود دارد حدود ۳۰ درصد دروس را به صورت خودخوان فرا می‌گیرند.

آیا مباحثی که به عنوان خودخوان تعیین شده در ارزشیابی‌ها نیز متفاوت سنجیده می‌شود؟

بله. جز پایه‌های نهم و دوازدهم، که امتحان نهایی دارند، ۷۰ درصد نمره از دروسی خواهد بود که به صورت حضوری و غیرحضوری تدریس می‌شوند و ۳۰ درصد نمره نیز از بخش خودخوان خواهد بود که در ارزشیابی‌ها به صورت سوال انتخابی قرار می‌گیرند. بارم‌بندی‌های مربوطه تا پایان مهرماه به مرکز سنجش آموزش کشور اعلام خواهد شد.

باتوجه به اینکه ارزشیابی‌ها در پایان سال تحصیلی گذشته با مشکلاتی همراه بوده و خلل‌هایی به سلامت ارزشیابی وارد بوده است، آیا موضوع تحت کارشناسی قرار گرفته تا ایراد کمتری به صحت آن وارد باشد؟

خوشبختانه تجربه‎ی کشورها در شرایط کرونا از طریق یونسکو به سایر کشورها فرستاده شده است و ما با بررسی تجارب دیگر کشور متوجه شدیم این مشکل مختص کشور ما نبوده و اغلب کشورها در بخش ارزشیابی با همین مشکلات دست به گریبان بودند. در واقع جریان آموزش در دوره کرونا مثل قطاری است که در همان هنگام حرکت تعمیر می‌شود و اشکالات آن را برطرف می‌کنند. یکی از دلایلی که در دوره‎ی ابتدایی نمره حذف شد و ارزشیابی توصیفی و مستمر رایج شد این بود که دانش‌آموزان به خودارزیابی برسند یعنی در هنگام درس‌خواندن خود را ارزشیابی کنند.

نقش معلم در ارزشیابی‌های جدید چطور تعریف شده است؟

در این ارزشیابی‌ها فرمان در دست معلم است به این صورت که از بخش خودخوان سوالات اختیاری مطرح می‌کند و به این وسیله دانش‌آموزان به خودیادگیری تشویق می‌شوند و به نوعی استقلال در یادگیری برسند. یکی از محاسن این شرایط این بود که بچه‌ها یاد گرفتند که خودشان محور یادگیری هستند. همچنین یاد گرفتند که موبایل تنها وسیله بازی و تلویزیون تنها وسیله سرگرمی نیست بلکه می‌تواند در یادگیری مورد استفاده قرار گیرد و این موضوع در درازمدت کمک بزرگی به امر آموزش در جامعه خواهد کرد.

باتوجه به اینکه سازمان پژوهش طی سال‎های اخیر بر کلیدواژه «بسته‌های یادگیری» تاکید بسیاری داشته و از طرفی استفاده از انواع فیلم‌ها، فایل‌های مولتی مدیا، آموزش‌های الکترونیکی و...که از اجزاء بسته‌های یادگیری محسوب می‌شوند در دوران پاندمی محور یادگیری واقع شدند، به نظر می‌رسد بحران پاندمی به نوعی اثر مثبت به این برنامه سازمان گذاشته و تقویت‌کننده‎ی مهم‌ترین بخش از برنامه‌های سازمان بوده است.

دقیقا همین‌طور است. مثلا ما در راهنماها برای بخش غیرحضوری از سایت رشد آدرس محتوای الکترونیکی را ذکر کردیم یا در بخش فنی حرفه‌ای به معرفی سایت‌های معتبری پرداختیم که در بخش‌های صنعت، فناوری و کشاورزی حاوی مطالب آموزشی هستند؛ معرفی کردیم یا لینک فیلم‌های آموزشی موجود در سایت رشد را قرار دادیم. در واقع شرایط کرونا باعث شد بسته‌های یادگیری، که دغدغه اصلی سازمان پژوهش است، مورد توجه و تاکید قرار گرفتند.

البته فکر می‌کنم فیلم‌های آموزشی موجود در سایت رشد پوشش‌دهنده همه مباحث و مواد درسی نباشد.

ما انتظار داریم معلمان ما هم از خود خلاقیت نشان دهند و برای تکمیل محتوای الکترونیکی به ما کمک کنند.

فکر نمی‌کنید تنها بخشی از جامعه معلمان ایده‌های نو و خلاقیت‌های خود را در این بخش به کار می‌گیرند و هنوز جمع بزرگی از این جامعه در گروه معلمان آفرینشگر قرار ندارند؟

تقریبا در همه مشاغل افرادی هستند که خصلت کارمندی دارند و اهمیتی به آفرینش و خلاقیت نمی‌دهند ولی گاه فشار و مطالبه جامعه هدف آن‎ها را مجبور به پیوستن به این جمع می‌کند. مثلا اگر پزشک یا وکیلی ضعیف باشد مشتری خود را از دست می‌دهد ولی متاسفانه در بین معلمان هم درصد پایینی در گروه ضعیف قرار می‌گیرند اما خوشبختانه شرایط حاضر آن‎ها را هم وادار به حرکت کرده است.

یکی از محاسن دوره پاندمی این بود که انتظارات جامعه از معلمان بالا رفت. مثلا دانش‌آموز گلایه می‌کرد که چرا معلم ما تدریس آنلاین ندارد، چرا برای ما کارتون نمی‌فرستد و.. این خیلی خوب است و در آن بخش از معلمان ما که نگاه کارمندی دارند تغییر ایجاد می‌کند.

فکر می‌کنم سازمان پژوهش مدتها پیش از کرونا متوجه اهمیت این بخش از محتواها شده بود.

از سال‎ها پیش در سازمان پژوهش جشنواره‎ای به نام تولید محتوای الکترونیک راه‌اندازی شد که شرکت‌کننده اصلی آن معلمان بودند چون هیچکس به خوبی معلم نمی‌تواند محتوای الکترونیکی بسازد. آن موقع ما از بحران کرونا خبر نداشتیم ولی این فرهنگ را ذره ذره در معلمان ایجاد کردیم و معلمان خلاق را مورد تشویق قرار دادیم.

آیا دوره پاندمی باعث رشد این قبیل تولیدات الکترونیک شده است؟

بله چیزی قریب به ۳ هزار فایل الکترونیک به سازمان پژوهش ارسال شده که تولیدات معلمان ما در بخش محتوای الکترونیکی است که البته باید مورد بررسی قرار گیرند تا موارد مناسب از طریق سایت رشد در دسترس علاقه‌مندان قرار گیرد.