در گفت‌وگوی صمت درباره کشف ذخیره لیتیوم در همدان مطرح شد
لیتیوم؛ میانبر پیشرفت و توسعه
در روزهای اخیر خبر کشف منابع عظیم لیتیوم در همدان، نقل محافل معدنی شد و خوراک موردعلاقه رسانه‌های داخلی و خارجی.
براساس نخستین اخبار منتشرشده، حجم ذخیره این معدن۸.۵میلیون تن برآورد شده است.البته کمی بعد، این خبر به این ترتیب اصلاح شد که عدد اعلام‌شده حجم کل کانسنگ لیتیوم پیش از جداسازی لیتیوم است. بنابراین، نمی‌توان ایران را بعد از افغانستان، دومین کشور صاحب لیتیوم دنیا نامید، اما به هرحال معدن لیتیوم کشف شده، ذخیره قابل‌توجهی است که معادلات جهانی را در این زمینه تغییر می‌دهد.لیتیوم، عنصر سوم جدول تناوبی، جزو فلزاتی است که قلیایی نامیده شده‌اند. کلمه «لیتیوم» به معنی سنگ در زبان یونانی است و در جدول تناوبی با Li شناخته می‌شود.
لیتیوم علاوه بر کاربرد در صنایع هوایی، مصارف پزشکی، ساخت شیشه و سرامیک به‌دلیل سبکی و قدرت انتقال جریان الکتریکی، در آلیاژهای انتقال حرارت، باتری‌های تلفن‌های‌همراه، رایانه‌های دستی، خودروهای برقی و... به‌کار می‌رود.تقاضای جهانی برای لیتیوم در دنیا در سال گذشته به‌حدی بالا بود که نرخ کربنات لیتیوم در بازار چین از ۷ هزار دلار در ماه ژانویه ۲۰۲۲ به بیش از ۲۶هزار دلار در ماه نوامبر ۲۰۲۲ افزایش یافت. همین امر موجب شده ماده لیتیوم در بازارهای جهانی بیش از پیش اهمیت پیدا کند.در گفت‌وگوی امروز صمت با علی سلگی، استاد دانشگاه و فعال حوزه معدن، از وی درباره اهمیت این کشف و حواشی پیرامون آن پرسیدیم.
اهمیت لیتیوم و اکتشاف آن در دنیای امروز چقدر است؟
اهمیت اکتشاف لیتیوم در دنیای امروز بسیار زیاد است، به‌دلیل اینکه این عنصر جزو عناصر استراتژیک در معادلات تکنولوژیک آینده است. باتری‌های لیتیومی و فناوری ماشین‌های برقی، ترندی است که آینده ماشین را در دنیا خلق می‌کند و از این‌رو بسیار تامین الزامات آن حائزاهمیت است. در حال حاضر ماشین‌های هیبریدی یا تسلا که با نیروی برق کار می‌کنند، از باتری‌های لیتیومی استفاده می‌کنند. به‌همین ترتیب، انتظار می‌رود رفته‌رفته استفاده از انرژی برق در تمام خودروها جایگزین بنزین شود و این تحول در ساخت سایر زیرساخت‌های صنعتی هم اتفاق بیفتد. بنابراین، پیش‌بینی می‌شود استفاده از لیتیوم فراگیرتر و تقاضا برای این عنصر در ۲۰ سال آینده به اوج برسد.باتوجه به اینکه تا امروز ذخایر اندکی از این عنصر در دنیا شناخته شده است، تقاضای بالا، رقابت تنگاتنگی برای دستیابی به آن را ایجاد کرده که موجب اهمیت راهبردی این عنصر شده است. به‌طورکلی امروزه هر کشوری که توانایی دستیابی به لیتیوم را داشته باشد، می‌تواند مزیت اقتصادی و راهبردی نسبت به سایر رقبا پیدا کند و جایگاه مطمئن‌تری در آینده این بازار به‌دست بیاورد.
چرا کشف این ماده اینقدر موردتوجه رسانه‌های داخلی و خارجی قرار گرفته است و علت اظهارنظرهای پی در پی و گاه ضد و نقیض درباره آن چیست؟
یکی از بزرگ‌ترین ذخایر لیتیوم جهان یا بهتر است بگوییم بزرگ‌ترین ذخیره جهان در افغانستان وجود دارد، اما باتوجه به اینکه این کشور از نظر امنیتی و زیرساخت‌های توسعه شرایط استفاده و بهره‌برداری از آن را ندارد، کشف این ذخیره در ایران، کشور ما را در کانون توجه رسانه‌ها قرار داده است.باتوجه به سیاست‌های کلانی که کشور ما از نظر تکنولوژیک تعقیب می‌کند و تلاش فراوان برای یافتن جایگاه خود به‌عنوان یک کشور صنعتی، خبر کشف لیتیوم بسیار مسرت‌بخش است و دسترسی به آن نقش مهمی در کنترل تکنولوژی آینده ایفا خواهد کرد. به‌طبع برخورداری از لیتیوم در کنار سایر ذخایر استراتژیک مثل نفت، گاز، مس و عناصر دیگر، ایران را در جایگاه کشوری حائزاهمیت قرار می‌دهد. از سوی دیگر، باتوجه به اینکه برای لیتیوم کاربردهای نظامی هم متصور است و ایران در این حوزه توانمندی‌های بالفعلی در دنیا به‌نمایش گذاشته است، اهمیت کشف لیتیوم برای کشور ما دوچندان می‌شود. حساسیت این مسئله از آن‌رو بیشتر است که کشورهای غربی نسبت به جایگاه ایران همواره احساس نگرانی داشته و با اعمال تحریم‌هایی بسیار پیچیده و سخت سعی کرده‌اند، ایران را از حرکت در مسیر توسعه و پیشرفت بازدارند که البته در این زمینه نتوانسته‌اند توفیق چندانی به‌دست بیاورند.بنابراین جلب‌توجه گسترده دنیا به کشف ذخیره لیتیوم قابل‌درک است و باید گفت این کشف به همین اندازه‌ای که به آن پرداخته‌شده، حائزاهمیت است.
بالاخره میزان ذخیره کشف شده چقدر است و چرا میزان آن در اظهارات مختلف متفاوت عنوان می‌شود؟
میزان ذخیره کشف‌شده، عیار و اینکه چقدر از این ذخیره قابل‌استحصال است، 3فاکتور مهمی هستند که باید به آن توجه شود و با نظر به آنها اقتصادی بودن یا نبودن یک کانسار تعریف می‌شود. آنچه در رسانه‌ها منتشر شد و در اخباری که از قول مقامات معدنی استان و مسئولان وزارت صمت به‌گوش رسید، این ذخیره از نظر حجمی، بعد از کشف لیتیوم افغانستان، دومین ذخیره کشف‌شده در دنیا است، اما اینکه چرا در صحبت‌های مختلف، اعداد مختلفی برای حجم آن بیان می‌شود، به این دلیل است که بعد از رسانه‌ای شدن موضوع بسیاری از متخصصان و صاحب‌نظران، نسبت به آن واکنش نشان دادند و اظهاراتی گوناگون و گاهی منفی منتشر شد. با این پیش‌فرض که غیرممکن است، چنین ذخیره‌ای در ایران وجود داشته باشد، تا اینکه موضوع به تایید مقامات رسمی در استان و وزارتخانه رسید.
از آنجایی که لیتیوم از نظر استراتژیک اهمیت بسیار بالایی دارد، به‌عقیده من، اعداد و ارقام آن ذخایر کشف شده باید محرمانه تلقی شود. بنابراین، شاید همان نخستین اظهارنظرها درباره کشف جدید به واقعیت نزدیک‌تر باشد و حجم دقیق‌تری از این ذخیره را بیان کند. چون اظهارنظرهای بعدی به‌طورطبیعی تحت‌تاثیر محرمانگی و اهمیت خبر قرار گرفته است.اما باز تاکید می‌کنم که برای اظهارنظر دقیق درباره این کانسار باید به این 3 نکته مهم توجه داشت که تناژ و عیار چقدر است و چه اندازه از این عیار و تناژ قابل‌استحصال است. علاوه بر این، باید مشخص شود که از چه فناوری‌هایی باید استفاده کرد تا بتوان حداکثر میزان این ذخیره را استحصال کرد. این مسائل پرسش‌های مهمی هستند که باید به آنها پاسخ داده شود تا اهمیت استراتژیک این کشف بیشتر روشن شود.
این ذخیره چه فرصت‌ها و چالش‌هایی برای کشور ما ایجاد می‌کند؟
این ذخیره می‌تواند ما را در صدر کشورهای تولیدکننده لیتیوم قرار دهد و به این ترتیب، جهان، به‌ویژه کشورهای پیشرفته و صاحب فناوری که از عنصر لیتیوم در فناوری‌های پیشرفته استفاده می‌کنند، به ما وابسته شوند. از این طریق، می‌توانیم امتیازات زیادی از کشورهای هدف بگیریم. مهم‌تر اینکه با داشتن دانش فنی و تکنولوژیک استحصال این عنصر می‌توانیم در ردیف کشورهای بااهمیت در حوزه تکنولوژی مرتبط با لیتیوم قرار بگیریم و در پیشرفت‌های تکنولوژی آینده دنیا نقش‌آفرین باشیم.به علاوه پیشرفت از مسیرهای میانبری نیز می‌تواند اتفاق بیفتد. بااین فرض دستیابی به این ذخیره، در حوزه ماشین‌های برقی و تکنولوژی وابسته به لیتیوم میانبری ایجاد می‌کند تا بتوانیم با داشتن این ذخایر در صدر تکنولوژی منطقه و در ردیف یکی از صاحبان فناوری در دنیا قرار بگیریم.
اما در پاسخ به اینکه کشف ذخایر لیتیوم چه چالش‌هایی برای کشور ایجاد می‌کند، باید گفت چالش اول به‌طبع در زمینه تکنولوژی است. ما باید بتوانیم این عنصر را استحصال کنیم. تا جایی که من اطلاع دارم، در کشور ما واحد فرآوری لیتیوم وجود ندارد، اما در این زمینه برخی مراکز تحقیقاتی از جمله ایمیدرو یا وزارت دفاع روی این عنصر فعالیت‌های تحقیقاتی زیادی انجام داده‌اند، اما با این حال دستیابی به تکنولوژی استحصال آن نخستین چالشی است که با آن مواجه خواهیم بود که باید به‌نوعی این چالش را برطرف کرد.در این مرحله همکاری شرکت‌های دانش‌بنیان بسیار موثر است. همچنین برای پیاده‌سازی الگوی استحصال این عنصر می‌توان از تحقیقات و تجربیات سایر کشورها مانند چین، استفاده کرد. چالش دیگر این است که کشف این ذخیره ممکن است باعث طمع بیشتر برخی دیگر از کشورهای غربی به ذخایر و دارایی‌های خدادادی ایران شود. ایران این تجربه را درباره ذخایر نفت و گاز داشته و برخی ذخایر مانند لیتیوم می‌تواند باز آتش این طمع را شعله‌ورتر کند و منجر به برنامه‌ریزی‌هایی برای استفاده از این ذخیره شود.البته باتوجه به اینکه کشور ما جزیره امنی در این منطقه آشوب‌زده است، امید داریم که بتوانیم این چالش را هم به فرصت تبدیل کنیم.سایر پارامترهای موجود در موضوعت کشف لیتیوم، نقاط قوت برای کشور به شمار می‌روند و امیدواریم بتوانیم با استفاده از تکنولوژی‌های برتر و بکارگیری ظرفیت‌های داخلی، هم دانش استحصال این عنصر را در کشور ایجاد کنیم و هم در آینده دانش و توانمندی خود را صادر کنیم.
گفته می‌شود برای استحصال این ماده توانایی و تکنولوژی خاصی نیاز است. آیا این توانایی در کشور ما وجود دارد ؟
برای استحصال این ماده توانایی و تکنولوژی خاصی لازم است. تا جایی که من اطلاع دارم در مقیاس تست‌های تکنولوژیک توفیقاتی کسب کرده‌ایم و در مقیاس کوچک، در حد کیلوگرم، استحصال انجام شده است. در طول یکی، دو دهه گذشته کشف لیتیوم در کشور همواره موردتوجه بوده است. بنابراین، تحقیقات خوبی در این زمینه انجام شده است و به‌نظر می‌رسد شرکت‌های دانش‌بنیان و مراکز تحقیقاتی که پیش از این روی این عنصر کار کرده‌اند، حالا می‌توانند دانش خود را با هم به اشتراک بگذارند و با استفاده از ظرفیت‌های جدید تحقیقاتی، تجارب دیگر کشورها را به کار بگیرند تا دانش فنی لازم را به‌دست بیاورند. به این ترتیب، می‌توانیم هم از روش‌های مرسوم فعلی که در دنیا وجود دارد، استفاده کنیم و هم به ظرفیت‌های جدیدی دسترسی پیدا کنیم.
معاون معدنی وزارت صمت در سخنانی اظهارکرد: «گرچه سرمایه زیادی برای استحصال این ماده نیاز است، اما مسئله ما سرمایه نیست، دانش فنی است» نظر شما درباره این موضوع چیست؟
درست است که استحصال این عنصر به سرمایه زیادی نیاز دارد، اما در شرایط فعلی مهم‌تر از داشتن سرمایه، موضوع دانش فنی است. استحصال لیتیوم از کانسار کشف شده همدان با آنچه از شورابه‌ها استحصال می‌شود، تفاوت‌هایی دارد، از جمله اینکه سنگ میزبان آن متفاوت است. باتوجه به اخبار ناقصی که منتشر شده است، هنوز نمی‌توانیم به‌صورت دقیق درباره ویژگی و شرایط استحصال این عنصر اظهارنظر کنیم. اما همین‌قدر می‌توان گفت که اگر استحصال لیتیوم فعلی، غیرشورابه‌ای باشد، که به‌احتمال‌زیاد این‌گونه است، استحصال آن پیچیدگی‌هایی خواهد داشت، زیرا کشورهای کمتری به فناوری لازم برای این منظور دسترسی دارند. به این ترتیب، یا باید برای تولید این فناوری جدید به توان داخلی اتکا کنیم، یا با کشورهای صاحب تکنولوژی شریک شویم تا از نظر فنی بتوانیم به این توانایی دست پیدا کنیم.
گفته شده دستیابی به این ماده ۲ تا ۳ سال زمان نیاز دارد. نظر شما درباره این زمان‌بندی چیست؟
به هر حال، حتی اگر امروز دانش و فناوری لازم موجود باشد، باز هم باید مراحل اخذ مجوزها طی شود که فرآیندی زمانبر است و در مرحله بعد ساخت کارخانه و واحد فرآوری حداقل ۱.۵ تا ۲ سال زمان نیاز دارد. به‌عبارت دیگر، اگر همین امروز تاییدیه طرح بهره‌برداری و جواز تاسیس کارخانه را هم در دست داشته باشیم، باز باید برای ایجاد زیرساخت آب، برق، جاده و ایجاد کارخانه زمانی را در نظر گرفت. علاوه بر این، ما در این فقره هنوز دانش فنی را هم در اختیار نداریم.بنابراین به‌عقیده من، شاید عدد اعلام‌شده برای چندان دقیق نیست و در بهترین حالت، حداقل به ۴ تا ۵ سال زمان نیاز داریم، زیرا همان‌طور که اشاره شد، توسعه دانش فنی، احداث زیرساخت‌ها، ساخت کارخانه و اخذ مجوزها به‌تدریج اتفاق خواهد افتاد و برنامه‌ریزی برای افقی ۵ساله، منطقی‌تر است و پیش‌بینی واقع‌بینانه‌تری برای رساندن این پروژه به بهره‌برداری لازم است.
ارسال نظر