جانی تازه در کالبد معادن متروک

گردشگری معدنی، یکی از شاخه‌های ژئوتوریسم و در واقع تفرج در یک محیط معدنی است. ایران یکی از کشورهایی در دنیاست که سابقه بسیار طولانی در معدنکاری دارد، اما در حوزه گردشگری معدنی بسیار عقب است. در دنیا کشورهای دیگری هم که آنها نیز تاریخ معدنکاری دارند و البته به قدمت ایران نیست، در زمینه گردشگری معدنی پیشرو هستند.

اما ایران عزیز با داشتن شاخصه‌های اثرگذار بر گردشگری از جمله ۴فصل بودن، طبیعت و چشم‌اندازهای زیبا، ویژگی‌های فرهنگی و قومیتی، آثار باستانی و تاریخی، ویژگی‌های معماری بومی، پدیده‌های زمین‌شناسی و البته وجود معادن متنوع و متعدد و پراکنده در اقصی نقاط، ظرفیت بسیار بالایی برای گردشگری دارد. هر معدن فعال یا متروکه و زیرزمینی یا روباز را که شاخصه‌های جذب گردشگر یا ظرفیت‌های فعال‌سازی شاخصه‌های جذب گردشگر را داشته باشد، می‌توان در معرض دید گردشگران قرار داد. عموما معادن بزرگ‌مقیاس فعال زیرزمینی و روباز به‌دلیل وجود امکانات تامین‌کننده نیازهای گردشگر، عملیات وسیع معدنی، پیت بزرگ یا فضاهای زیرزمینی عمیق و امن، استفاده از ماشین‌آلات بزرگ‌مقیاس، تامین امنیت گردشگر و... قدرت جذب گردشگر را دارند. اهمیت گردشگری معدنی از دیدگاه‌های متفاوتی قابل‌بررسی است. یکی بحث فرهنگ‌سازی و دیگری افزایش سرمایه‌های اجتماعی معدنکاری است. اگر مردم ببینند که مواد معدنی چطور تولید می‌شود و اگر بدانند که همه آنها مصرف‌کننده مواد معدنی هستند، آن وقت معدنکاری در کشور ما خیلی راحت‌تر انجام می‌شود. حتی سرمایه‌گذاری‌های معدنی مناسب‌تری هم انجام می‌شود. امروز خیلی از مردم نمی‌دانند از وقتی از خواب بیدار می‌شوند تا وقتی که شب می‌خوابند، مصرف‌کننده چند ده نوع ماده معدنی هستند و با جهت‌دهی خاص منظوردار زیست‌محیطی این سرمایه‌های اجتماعی در عمل به زمینه‌ای برای مخالف با معدنکاری تبدیل می‌شوند.

بحث بعدی این است که در زمینه ارتباط دانشگاه و معدن در زمان آموزش و هم پس از آموزش، نیاز است که دانشجویان در محیط‌هایی مرتبط با رشته تحصیلی خود قرار بگیرند. ما در دانشگاه‌های‌مان بازدید معدن داریم، اما دانشجوها در هنگام تحصیل و پس از تحصیل نیاز است که در معادن مختلف حاضر شوند. اگر معادن گردشگرپذیر باشند، این دانشجوها در قالب گروه‌های معدنی معمولی، عادی و غیرمتخصص می‌توانند از معادن بازدید کنند. مبحث بسیار مهم دیگر این است که ورودی دانشجویان مهندسی معدن در دانشگاه‌های کشور کم شده و این یک زنگ خطری است که اگر به آن توجه نکنیم، در آینده نزدیک مشکلات فراوانی برای بخش معدن ایجاد خواهد کرد. یکی از راه‌هایی که می‌تواند مشوق جوانان برای ورود به رشته معدن شود، همین بحث توسعه گردشگری معدنی است.

بحث دیگری که در حوزه گردشگری معدنی اهمیت دارد، مربوط می‌شود به معادن متروکه، خب به‌هرترتیب، درست یا غلط در کشور ما وقتی معدنی متروکه اعلام می‌شود، یعنی وقتی ذخیره‌اش تمام می‌شود و امکان بهره‌برداری از آن وجود ندارد، به حال خود رها و به یکی از معضلات زیست‌محیطی بدل می‌شود و خود عاملی است که نسبت به فعالیت‌های جدید معدنی مقاومت ایجاد می‌کند، در صورتی که اگر نگاه صحیحی به این موضوع داشته باشیم، خیلی راحت تهدیدها به فرصت تبدیل می‌شود و نقاط ضعف به نقاط قوت بدل می‌شود. یک معدن متروکه محلی است که زمانی برای احداث آن سرمایه‌گذاری شده، زیرساخت‌ دارد، راه ارتباطی برای آن احداث شده، برق یا سایر حامل‌های انرژی به آن منطقه رسیده و با صرف هزینه ساختاری ایجاد شده که غیرقابل‌بازگشت است. اگر به این پدیده به چشم یک فرصت اقتصادی نگاه کنیم، ممکن است با سرمایه‌گذاری مختصر دیگری آن را اقتصادی کرد که در دیگر نقاط دنیا تجربه شده و جواب داده است و سایت‌های متروکه زیادی در کشورهای دیگر وجود دارد که تبدیل به مراکز گردشگری شده‌اند و امروز درآمدشان نسبت به زمانی که ماده معدنی استخراج می‌کردند، بیشتر است.از سوی دیگر، گردشگری معدنی مثل سایر حوزه‌های گردشگری دقیقا بر رونق محلی تاثیر خواهد گذاشت.

معمولا به‌دلیل طول عمر بالای یک معدن، نقاط جمعیتی نزدیک به اقتصاد تک‌محصولی به نام ماده معدنی وابسته می‌شوند و زندگی‌شان به آن معدن گره می‌خورد، اما وقتی معدن متروکه شود، آن اقتصاد تک‌محصولی، ناگهان متوقف می‌شود و کسانی که وابستگی پیدا کرده‌اند، دیگر نمی‌توانند از مسیر قبلی درآمد داشته باشند. احیای معادن برای مقاصد گردشگری دقیقا جلوی همین آسیب را می‌گیرد و جوامعی که معمولا بعد از اتمام معدن حتی تا مرحله متروکه شدن پیش می‌روند، دوباره رونق می‌گیرند و شاهد مهاجرت معکوس خواهیم بود و در کشورهای دیگر، دقیقا این اتفاق افتاده و به‌واسطه وجود معدن متروکه و تغییراتی که در آن ایجاد شده، پای گردشگر به منطقه باز شده و منطقه حتی ثروتمندتر از قبل شده است.

در زمینه اینکه آیا این اقدام به مشکلات زیست‌محیطی دامن خواهد یا خیر هم باید گفت که بازسازی و بازتوانبخشی یک معدن متروکه، کاهنده آثار زیست‌محیطی به‌جامانده از معدنکاری قبلی است. البته باید افراد متخصصی در این زمینه که ژئوگاردها هستند، وجود داشته باشند تا جلوی آسیب‌های زیست‌محیطی را که معمولا گردشگران در تمام حوزه‌های گردشگری ایجاد می‌کنند، بگیرند./روزنامه صمت