کیفیت پایین اشتغال ایجاد شده در دهه ۹۰

در چند سال اخیر بازار کار کشور با سرعت زیادی در حال تغییر و تحول بوده است؛ افزایش تعداد شاغلان در ابعادی فراتر از انتظار، در کنار افزایش سریع نرخ مشارکت، شرایط متفاوتی نسبت به سال‌های نیمه دوم دهه ۸۰ تا ابتدای دهه ۹۰ را در حوزه اشتغال رقم زد. زیر در سال‌های ۸۴ تا ۹۳ خالص تغییرات اشتغال سالانه بسیار ناچیز بود و کاهش نرخ مشارکت نیز سبب می‌شد با وجود افزایش نیافتن تعداد شاغلان، نرخ بیکاری بیشتر نشود. بنابراین افزایش تعداد شاغلان و نرخ مشارکت در پنج ساله اخیر کاملا در خلاف جهت تحولات یک دهه پیش از آن قرار می‌گیرد.

همچنین مشاغل ایجاد شده در بین سال‌های ۹۳ تا ۹۸ ویژگی‌های خاص خود را همدارند. از جمله اینکه با وجود ساختار مردانه بازار کار کشور، و اینکه زنان همواره کمتر از ۲۰ درصد جمعیت فعال را تشکیل می‌دادند در این دوره فعالیت به مراتب چشمگیرتری در حوزه اشتغال داشته‌اند. به گزارش بازوی پژوهشی مجلس، در ۲۲ فصل منتهی به زمستان ۹۸ تقریبا نیمی از جمعیت اضافه شده به جمعیت فعال کشور زنان بوده‌اند. حتی در برخی فصول سال‌های ۹۴ و ۹۵ بالغ بر ۶۰ درصد جمعیت فعال جدید کشور را زنان تشکیل می‌دادند.

از سوی دیگر ترکیب جمعیت فعال کشور به تفکیک شهری و روستایی در سال‌های ۸۴ تا ۹۳ به گونه‌ای بود که به طور میانگین ۳۰ درصد از جمعیت فعال کشور را روستاییان تشکیل می‌دادند. اما در این خصوص نیز تحولات جدیدی در دوره اخیر به ثبت رسید. طی ۲۲ فصل منتهی به زمستان سال ۹۸ بیش از ۹۰ درصد افراد اضافه شده جمعیت فعال کشور در مناطق شهری سکونت داشته‌اند.

در ترکیب تحلیل افزایش نیز یک تغییر اساسی در ورود به بازار کار رخ داده است. با وجود آن‌که در سال‌های ۸۴ تا ۹۳ تعداد دانشجویان کشور با رشد بسیار بالایی نزدیک به سه برابر شد اما اثر این موضوع در بازار کار منعکس نشد. زیرا بخش اصلی این جمعیت به بازار کار وارد نشدند. به همین دلیل در دهه ۸۰ کمتر از ۲۰ درصد جمعیت فعال کشور را افراد دارای تحصیلات دانشگاهی تشکیل می‌دادند. اما در فصول اخیر که جمعیت فعال روندی افزایشی داشته، ترکیب تحصیلی جمعیت وارد شده به بازار کار تغییر اساسی کرده است به نحوی که در پنج سال مورد بررسی، بیش از ۶۰ درصد افزایش جمعیت فعال را افراد دارای تحصیلات دانشگاهی تشکیل می‌دهند.

نکته قابل توجه در خصوص جمعیت فعال وارد شده به بازار کار، نقش پررنگ جوانان متولد دهه ۷۰ است. جمعیت فعال متولدین دهه ۶۰ در این دوره حدود یک میلیون نفر افزایش یافتند. در حالی که جمعیت متولدین دهه ۷۰ حدود سه میلیون نفر افزایش یافته است. بررسی نرخ‌های مشارکت متولدین دهه ۵۰، ۶۰ و ۷۰ نیز نشان می‌دهد متولدین دهه ۷۰ بیشترین افزایش نرخ مشارکت را در این دوره داشته‌اند. براساس نتایج به‌دست آمده بیش از ۶۰ درصد جمعیت اضافه شده به جمعیت فعال در این دوره را متولدین دهه ۷۰ و حدود ۳۰ درصد را نیز متولدین دهه ۶۰ تشکیل می‌دهند. بنابراین افزایش جمعیت فعال در این دوره بیشتر متاثر از افزایش جمعیت فعال و نرخ مشارکت جوانان متولد دهه ۷۰ است.

در مجموع افزایش جمعیت فعال و نرخ مشارکت در پنج سال اخیر تحولی است که زنان، جمعیت دارای تحصیلات دانشگاهی و متولدین دهه ۷۰ نقش پررنگی در ایجاد آن داشته‌اند. همچنین تحول یاد شده پدیده‌ای بیشتر شهری است که با وجود فراگیر بودن آن در کل کشور، در برخی استان‌ها این افزایش به مراتب بیش از استان‌های دیگر بوده است.

ویژگی‌های مشاغل ایجاد شده

پنج شاخص به طور کلی برای مشاغل اضافه شده بررسی شده‌اند؛ پوشش بیمه، اندازه بنگاه، بخش اقتصادی، اشتغال ناقص وضعیت شغلی.

دارا بودن بیمه به واسطه شغل می‌تواند از جمله نشانه‌های کیفیت شغل و پایداری آن باشد. بررسی‌ها نشان می‌دهد در ۲۲ فصل منتهی به زمستان ۹۸ به طور متوسط ۲۸ درصد شاغلان اضافه شده به جمعیت شاغل دارای پوشش بیمه به واسطه شغل خود بوده‌اند و ۷۲ درصد در مشاغلی مشغول شده‌اند که دارای بیمه نبوده است. براساس آمارهای طرح نیروی کار در سال‌های ابتدایی دهه ۹۰ حدود ۴۰ درصد از شاغلان کشور دارای پوشش بیمه بوده‌اند و به‌تدریج این سهم در حال افزایش است. بنابراین تحولات فصول اخیر در خصوص پوشش بیمه مشاغل اضافه شده یک تغییر جهت نسبت به گذشته محسوب می‌شود. به این معنا که از نظر پوشش بیمه مشاغل اضافه شده دارای کیفیت پایین‌تری نسبت به ساختار بازار و روند گذشته آن هستند.

از سوی دیگر ۶۰ تا ۶۵ درصد اشتغال کشور در سال‌های گذشته در بنگاه‌های خرد دارای یک تا چهار نفر کارکن متمرکز است، کمتر از ۱۰ درصد در بنگاه‌های دارای ۵ تا ۹ کارکن و مابقی یعنی نزدیک به ۲۵ درصد نیز در بنگاه‌های دارای ۱۰ کارکن و بیشتر هستند. به‌تدریج اما سهم بنگاه‌های دارای یک تا چهار کارکن در اشتغال‌زایی افزایش یافته است. این امر تا جایی است که ۷۵ درصد مشاغل ایجاد شده در میان سال‌های ۹۴ تا ۹۸ برای این بنگاه‌های بسیار کوچک بوده است. این امر هم نشان می‌دهد عمده اشتغال ایجاد شده در دوره مورد بحث اغلب ناشی از ایجاد اشتغال در بخش‌های غیرشرکتی و کاربر بوده است.

علاوه بر این در سال‌های گذشته بخش خدمات ۵۵ تا ۶۰ درصد اشتغال کشور را به خود اختصاص داده است. اما تحولات اخیر سبب شده سهم این بخش از اشتغال کشور افزایش یابد و به بیش از ۶۰ درصد برسد چرا که اشتغال اضافه در سال‌های گذشته بیشتر در همین بخش بوده است. البته یک اتفاق این روند را متوقف کرد؛ شیوع کرونا در عمل سهم اشتغال‌زایی این بخش را کاهش داد. همین نیز سبب شده تا سهم بخش خدمات از کل مشاغل کشور در پایان زمستان ۹۹ به اندکی بیش از ۵۰ درصد برسد.