گذار انرژی در ایران و جهان

روز گذشته در بخش نخست این نوشتار به شرایط منابع هیدروکربوری در جهان پرداخته و عنوان شد ایران دارای حداقل ۲۸ میدان نفت و گاز مشترک با همسایگان است که ضریب اهمیت بسیار بالایی در برداشت منابع دارد، این درحالی است که تا همین چند دهه پیش ایران در بازار انرژی جهان موفق و میدان‌دار بود و امروز با سهمی کمتر از ۳ درصد از صادرات اوپک نقش و نفوذ خود را در این بازار از دست داده است. گفتیم با ادامه این روند کشوری که بر دومین ذخایر گاز و سومین منابع نفت جهان نشسته باید به فکر واردات فرآورده‌های هیدروکربوری نظیر بنزین و گازوئیل برای تامین نیاز داخلی باشد. در این حالت و با اولویت بخشیدن سیاست به اقتصاد در کشور، امکان سرمایه‌گذاری خارجی در صنعت نفت ایران از بین می‌رود و گذشته از آن از روند رو به رشد و پیشرفت فناوری‌های این حوزه در جهان فرسنگ‌ها فاصله خواهیم گرفت؛ به‌گونه‌ای که حتی حفظ تولید در سطح فعلی با مشکلات بسیاری مواجه خواهد شد.

برنامه‌ریزی سایر کشورهای جهان برای تولید و مصرف انرژی نکات قابل‌تاملی برای ایران دارد. در کانادا تولید در حال افزایش است و کل تولید این کشور می‌تواند نزدیک یک میلیون بشکه در روز افزایش یابد، اما این مهم هنوز اتفاق نیفتاده است. در برزیل نیز تولید در حال افزایش است، اما تاکنون نتوانسته تفاوتی در بخش نرخ ایجاد کند. البته دلایل این وضعیت قیمتی اولا تحریم روسیه است که اتفاقا بزرگ‌ترین صادرکننده نفت و سوخت جهان است و دوم ناتوانی اوپک در تولید میزان مورد‌توافق در نشست سازمان.

 ضمنا دو عضو اوپک که ظرفیت مازاد کافی برای جبران حذف بشکه‌های روسیه را دارند، یعنی عربستان سعودی و امارات نیز نسبت به استفاده از آن محتاط هستند. شاید بزرگ‌ترین شگفتی و چیزی که پیش‌بینی آن بسیار دشوار بود، سرعت بازگشت تقاضا برای نفت و انعطاف‌پذیری این تقاضا باوجود قیمت‌های بسیار بالاتر نفتی بود که جهان برای سال‌ها شاهد آن بوده است.

علاوه بر نکات یادشده آژانس بین‌المللی انرژی ( IEA ) در گزارش جدید خود در زمینه سرمایه‌گذاری انرژی جهانی در سال ۲۰۲۲ اعلام کرد سرمایه‌گذاری جهانی انرژی در حال افزایش است و انتظار می‌رود امسال ۸ درصد رشد داشته باشد که این امر به‌دلیل هزینه‌های بی‌سابقه برای انرژی پاک اتفاق افتاده است. در ظاهر این خبر خوبی برای تامین انرژی جهانی و اهداف آب‌وهوایی است، اما در واقعیت، روند افزایش تابعی از تورم افسارگسیخته، شکاف عمیق‌تر بین روند سرمایه‌گذاری اقتصادهای توسعه‌یافته و نوظهور و افزایش سرمایه‌گذاری در زغال‌سنگ است، زیرا بزرگ‌ترین اقتصادهای آسیا در بحبوحه افزایش قیمت‌های انرژی و بازارهای انرژی متحول‌شده به‌علت بحران روسیه و اوکراین، امنیت انرژی را در اولویت قرار داده‌اند. پیش‌بینی می‌شود سرمایه‌گذاری جهانی انرژی امسال با ۸ درصد افزایش به ۲.۴ تریلیون دلار برسد و سرمایه‌گذاری در انرژی‌های تجدیدپذیر با بیشترین سرعت افزایش یابد. با این حال نزدیک نیمی از افزایش ۲۰۰ میلیارد دلاری سرمایه‌گذاری در سال ۲۰۲۲ احتمالا به‌جای ایجاد ظرفیت یا صرفه‌جویی انرژی اضافی، با هزینه‌های بالاتر هدر خواهد رفت. آژانس همچنین اذعان داشته هزینه‌ها در بحبوحه فشارهای زنجیره عرضه، بازارهای فشرده نیروی کار و خدمات انرژی و افزایش نرخ فولاد و سیمان افزایش می‌یابد.

کلام پایانی اینکه قیمت‌های بالا و بحران جنگ روسیه و اوکراین به این معناست که سرمایه‌گذاری در تامین سوخت در حال‌ حاضر از منظر امنیت انرژی موردبررسی قرار می‌گیرد، اما فشارهای اقلیمی را نمی‌توان کنار گذاشت. سرمایه‌گذاری در عرصه زغال‌سنگ در سال گذشته ۱۰ درصد افزایش یافت و آسیا در رأس آن قرار گرفت و احتمالا امسال ۱۰ درصد دیگر افزایش می‌یابد و به ۱۱۶ میلیارد دلار خواهد رسید که بالاتر از سرمایه‌گذاری ۱۰۴ میلیارد دلاری در سال ۲۰۱۹ خواهد بود. در بخش نفت و صنایع بالادستی گاز نیز سرمایه‌گذاری با افزایش ۱۰ درصدی به ۴۱۷ میلیارد دلار خواهد رسید، اما طبق برآورد آژانس بین‌المللی انرژی، با سرمایه‌گذاری ۵۰۰ میلیارد دلاری در سال ۲۰۱۹ فاصله دارد. علاوه بر این افزایش هزینه، تاثیر مخارج بالاتر بر سطوح فعالیت‌ها را کاهش می‌دهد. آژانس بین‌المللی انرژی خاطرنشان کرد باوجود افزایش مورد انتظار سرمایه‌گذاری‌های شیل ایالات متحده، سطح مخارج سال ۲۰۲۲ همچنان حدود ۳۰ درصد کمتر از سال ۲۰۱۹ است، زیرا اپراتورها به‌جای توسعه تولید بر سودآوری و تنظیم سرمایه تمرکز می‌کنند. بخش پالایشگاه، در سال ۲۰۲۱ شاهد نخستین کاهش خالص ظرفیت جهانی برای نخستین بار در ۳۰ سال گذشته بود و به تنگنای فعلی در بازارهای جهانی سوخت کمک کرد. این مهم باید در ایران نیز مد نظر باشد و بخش خصوصی با تمام توان و تجارب می‌تواند پشتیبان این فرآیند فکری و سرمایه‌گذاری قرار گیرد.