ایران قافیه را به عربستان باخت

ایران به دلیل قرارگرفتن در یک ژئوپلیتیک خاص، به‌صورت تاریخی نقش قابل‌توجهی در تجارت بین‌الملل داشته‌ است. نقش محوری ایران در حوزه تجارت را می‌توان در آثار باستانی و سفرنامه‌های سیاحان و بازرگانان خارجی مشاهده کرد، با این‌وجود در سال‌های اخیر، تجارت ایران دچار نوعی سرگشتگی شده‌است، درحالی‌که کشورهایی همچون ترکیه، امارات‌متحده‌عربی و عربستان‌ سعودی در ۱۰ سال‌ گذشته رکوردهای جدیدی را در حوزه صادرات و واردات ثبت کرده‌اند، میزان صادرات کالا و خدمات ایران در سال‌۲۰۲۳ نسبت به سال‌۲۰۱۱ در حدود ۳۸‌درصد (به قیمت جاری) کاهش داشته و ارزش واردات کالا و خدمات ایران در مدت مذکور تنها ۱۰‌درصد رشد داشته‌است.

در مقابل در همین‌مدت، واردات ترکیه ۵۰‌درصد، عربستان ۴۸‌درصد و امارات ۱۲۳‌درصد رشد داشته‌است، همچنین صادرات ترکیه ۸۵‌ درصد و امارات ۷۷‌درصد افزایش‌یافته‌است. نمای کلی تجارت کشورهای مورد بررسی نشان می‌دهد؛ کشورهای ترکیه، امارات و عربستان در حوزه تجارت به‌سرعت در حال فاصله‌گرفتن از ایران هستند. این در حالی است که تنها ۲۰سال ‌قبل، ایران و تمامی این کشورها تقریبا از یک نقطه مشابه مسیر خود را برای توسعه‌تجارت آغاز کرده‌ بودند.

در حال‌حاضر عربستان رقمی معادل ۳برابر، ترکیه ۳.۵‌ برابر و امارات ۵‌ برابر ارزش تجارت ایران را ثبت کرده‌اند. همین آمار به روشنی نشان‌دهنده ضربه‌ای است که سیاست‌های ضد‌تجارت آزاد در کنار تحریم‌های بین‌المللی بر تجارت ایران وارد کرده‌است.

 روزهای خوب تجارت

برای بررسی دقیق‌تر آمار‌ها، باید تجارت ایران را به دو دوره تقسیم کرد.

دوره اول از پایان جنگ بین ایران و عراق آغاز شده و به شروع اثرگذاری تحریم‌های شورای‌امنیت بر اقتصاد ایران ختم می‌شود و دوره دوم از زمان آغاز تحریم‌ها تا پایان سال‌۲۰۲۳ میلادی (آخرین‌سالی که آمار قطعی تجارت در دسترس است) منتهی می‌شود.

بر اساس آمار‌های بانک جهانی، در سال‌۱۹۸۸، ایران مجموعا ۹‌میلیارد دلار کالا و خدمات به سایر کشورها صادر کرده‌است. در همین سال، مجموع صادرات ترکیه در حدود ۱۷‌میلیارد دلار و عربستان‌سعودی ۲۷‌میلیارد دلار محاسبه شده‌است. از سال‌۱۹۸۸ تا سال‌۲۰۱۱ میلادی تقریبا هر سال‌ارزش صادرات ایران رشد داشته و در نهایت به رقم ۱۵۷‌میلیارد دلار در پایان دوره رسیده‌است. رشد صادرات ترکیه، عربستان و امارات در این دوره مشابه ایران بوده، با این تفاوت که عربستان و امارات بین سال‌های ۲۰۰۹ و ۲۰۱۱ در مدت دو سال‌به ترتیب رشد ۸۶‌درصدی و ۵۷‌درصدی در ارزش صادرات را تجربه کرده‌اند.

در نهایت در پایان سال‌۲۰۱۱ ایران تنها ۳۶‌میلیارد دلار کمتر از ترکیه کالا و خدمات به دیگر کشورها صادر کرده‌است. همچنین در این سال ‌ارزش صادرات عربستان ۲.۴‌برابر ایران (۳۷۶‌میلیارد دلار) و ارزش صادرات امارات ۲‌برابر ایران(۳۱۶‌میلیارد دلار) بود. در سمت واردات نیز روند مشابهی را شاهد بودیم. در سال‌۱۹۸۸ ایران مجموعا رقم ۱۷.۶‌میلیارد دلار را در واردات کالا و خدمات ثبت کرد.  در همین سال‌ترکیه کمتر از ۱۶‌میلیارد دلار واردات داشته‌است. در سال‌۲۰۱۱ میلادی، ارزش واردات ترکیه بیش از ۲.۵‌برابر ایران بود. در این سال‌ترکیه ۲۵۴‌میلیارد دلار و ایران ۱۰۲‌میلیارد دلار کالا و خدمات وارد کردند.

همچنین در این سال، امارات و عربستان به‌ترتیب ۲۱۶ و ۱۹۸‌میلیارد دلار کالا و خدمات وارد کرده‌اند. نکته جالب در آمار واردات این است که تا سال‌۲۰۰۱ میلادی، میزان واردات ایران فاصله چندانی با سه کشور رقیب نداشت. در این سال‌ایران ۲۷‌میلیارد دلار و کشورهای مذکور در حدود ۴۵‌میلیارد دلار واردات کالا و خدمات را ثبت کرده‌اند، پس از این سال، رشد واردات ترکیه، امارات و عربستان به‌شدت افزایش پیدا کرد، اما رشد واردات ایران همچنان با روند دهه‌قبل ادامه پیدا کرد.

تجارت اسیر سیاست

در‌حد فاصل سال‌های ۱۹۸۸ تا ۲۰۰۵ میلادی، ایران با دستور کار قرار‌دادن سیاست تنش‌زدایی در عرصه بین‌الملل و همکاری نزدیک با کشورهای اروپایی، توانست هم به هدف رشد پایدار اقتصادی دست پیدا کند و هم نقش بیشتری در تجارت‌جهانی ایفا کند.

پس از اعمال تحریم‌های مصوب شورای‌امنیت سازمان ملل‌متحد علیه ایران، وضعیت به‌یکباره دگرگون شد. این دقیقا همان نقطه‌ای است که کشورهای منطقه با تلاش برای نقش‌آفرینی بیشتر در زنجیره ارزش جهانی، توسعه‌تجارت را در دستور کار قراردادند.

در مقابل، آمار‌های بانک جهانی نشان می‌دهد در حد فاصل سال‌های ۲۰۱۱ تا ۲۰۲۳، مجموع ارزش صادرات کالا و خدمات ایران(به قیمت جاری) نه‌تنها افزایشی نداشته‌است، بلکه نزدیک به ۴۰‌درصد نیز کاهش‌یافته‌است؛ در سال‌۲۰۱۱ ایران ۱۵۷‌میلیارد دلار کالا و خدمات صادر‌کرده که این رقم در سال‌۲۰۲۳ به ۹۸‌میلیارد دلار کاهش پیدا کرده‌است.

این وضعیت در شرایطی رخ‌داده‌است که در سال‌های مذکور نیروی جوان و آماده فعالیت به سن کار رسیده بود و این بهترین فرصت برای رشد و توسعه اقتصادی ایران محسوب می‌شد، با این‌حال همه‌چیز مطابق پیش‌بینی‌ها جلو نرفت و با ایجاد موج مهاجرت از ایران این فرصت عملا از دست رفت.

در همین فاصله زمانی، ترکیه و امارات مسیری که از سال‌های قبل شروع کرده‌بودند را ادامه دادند و در نهایت موفق شدند بارها رکوردهای جدیدی را در حوزه صادرات ثبت کنند. در حد فاصل سال‌های ۲۰۱۱ و ۲۰۲۳، صادرات ترکیه(کالا و خدمات) از ۱۹۳‌میلیارد دلار به ۳۵۷‌میلیارد دلار افزایش‌یافت و در همین مدت، صادرات امارات از ۳۱۵‌میلیارد دلار به ۵۵۸‌میلیارد دلار افزایش پیدا کرد.

رکوردهایی که حاصل برنامه‌ریزی دقیق سیاستگذارانی است که نگاه واقع‌گرایانه‌ای به مفهوم تجارت بین‌الملل دارند.

در بخش واردات نیز در سال‌۲۰۲۲ میلادی، ترکیه به رکورد ۳۸۶‌میلیارد دلار رسید‌ و امارات‌متحده‌عربی در سال‌۲۰۲۳ میلادی، رقم ۴۸۲‌میلیارد دلار را در ارزش واردات ثبت کرد و این در حالی است که طی سال‌های ۲۰۱۱ و ۲۰۲۳ میلادی، ارزش واردات کالا و خدمات ایران هرگز از رقم ۱۴۰‌میلیارد دلار فراتر نرفته و معمولا بین ۸۰ تا ۱۱۰‌میلیارد دلار در نوسان بوده‌است. ثابت‌ماندن ارزش اسمی واردات در شرایطی است که جمعیت ایران از سال‌۲۰۱۱ میلادی تاکنون حداقل ۱۰‌میلیون نفر افزایش داشته‌است؛ این مساله بیانگر آن است که رفاه شهروندان ایران در مدت مذکور به‌صورت پیوسته کاهش پیدا کرده‌است.

ریشه‌های افت تجارت

در این بین سوال اساسی آن است که چرا ایران در بخش تجارت با چنین وضعیتی مواجه است؟ برای پاسخ به این سوال باید دو محور را موردتحلیل قرارداد.

مساله اول این است که سه کشور مورد مطالعه (ترکیه، عربستان و امارات)، اقتصاد را اولویت سیاستگذاری قرارداده و تمامی حوزه‌های دیگر را با آن هماهنگ می‌کنند؛ در واقع سه کشور مذکور به‌جای انتخاب شرکای استراتژیک، اتحادهای موقت و موضوعی را پیگیری کردند. در همین راستا زمانی‌که سیاستگذاران عربستان احساس کردند که منافع ملی آنها ایجاب می‌کند که فاصله خود را از ایالات‌متحده افزایش دهند و به چین و روسیه نزدیک‌تر شوند این سیاست را در دستور کار قراردادند. سایر کشورها هم تلاش می‌کنند که اختلاف‌های سیاسی خود با سایر کشورها را در سطحی مدیریت کنند که اقتصاد آنها دچار آسیب نشود.

زمانی‌که اقتصاد محور تصمیم‌گیری باشد، ثبات به‌عنوان مهم‌ترین اولویت سیاستگذاری دنبال می‌شود؛ در واقع همین مساله کمک‌کرده تا امارات در حد فاصل سال‌های ۲۰۱۰ تا ۲۰۲۲ میلادی موفق شود بالغ‌بر ۱۶۶‌میلیارد دلار سرمایه مستقیم خارجی(FDI) جذب کند و در سال‌۲۰۲۲، رکورد ۲۲‌میلیارد دلار را در این حوزه ثبت کند.

شناخت درست از مزیت نسبی کشور مساله دیگری است که باید مورد‌توجه قرار گیرد. زمانی‌که بحث از ویژگی‌های منحصربه‌فرد ایران به میان می‌آید، تمرکز عمده افراد به سمت ذخایر انرژی و مواد معدنی معطوف می‌شود، با این‌حال به‌نظر می‌رسد که به اهمیت ژئوپلیتیک ایران کمتر توجه می‌شود. سیاستگذاران در کشورهای منطقه خاورمیانه اگر هدف رشد اقتصادی را دنبال می‌کنند، باید ثبات تجارت خارجی را به‌عنوان خط قرمز قطعی مدنظر داشته باشند.

علاوه بر صادرات کالا، کشورهای خاورمیانه به دلیل قرارگرفتن در قلب جهان(heartland) موقعیت ممتازی در صادرات خدمات دارند. کشورهای خاورمیانه در نقطه تقاطع سه قاره آسیا، اروپا و آفریقا واقع شده‌اند و به همین‌دلیل فرصت زیادی برای درآمدزایی از حمل‌ونقل زمینی، دریایی و هوایی دارند و همچنین می‌توانند از محل خدمات مالی و سایر خدمات تجاری سود قابل‌توجهی کسب کنند.

امارات و ترکیه، به‌خوبی این مزیت خود را شناسایی کرده‌اند. بر اساس آمار‌های «سازمان تجارت‌جهانی» در سال‌۲۰۲۳ میلادی، امارات بالغ‌بر ۱۶۵‌میلیارد دلار و ترکیه ۱۰۰‌میلیارد دلار، به سایر کشورها صادرات خدمات داشته‌اند. این دو کشور مجموعا در حدود ۴‌درصد از صادرات خدمات در جهان سهم دارند. امارات فقط در حوزه صادرات خدمات حمل‌ونقل توانسته بیش از ۴۳‌میلیارد دلار درآمد کسب کند؛ رقمی که بیشتر از مجموع فروش نفت ایران در سال‌گذشته است؛ این در حالی است که ایران از بازار بزرگ صادرات خدمات کمتر از ۰.۲‌درصد سهم دارد.

در نهایت یکی دیگر از دلایل رشد تجارت کشورهایی همچون ترکیه، امارات و عربستان، کمرنگ‌شدن نقش ایران در عرصه تجارت‌جهانی است. در شرایطی که فروش نفت ایران محدود‌شده، فضا برای تولید بیشتر عربستان فراهم شده است. در وضعیتی که کشورها برای ترانزیت کالا ایران را دور می‌زنند، منافع حاصله به جیب ترکیه و امارات می‌رود و زمانی‌که ایران دیگر مقصد گردشگران خارجی نباشد، ترکیه، عربستان و امارات جایگزین می‌شوند.