از کدام امنیت حرف می‌زنید؟

 امنیت غذایی یکی از پایه‌های اصلی امنیت ملی است و امنیت در سایر حوزه‌ها و ابعاد وابستگی زیادی به امنیت غذایی دارد. تغییرات کنونی در عرصه بازار و نیاز مصرف‌کنندگان، امنیت غذایی را به موضوع مهمی تبدیل کرده که به‌طور چشمگیری در کانون توجه دولت‌ها قرار گرفته است. یکی از موارد مهم در دستیابی به امنیت غذایی پایدار اصلاح سبک زندگی از منظر تغذیه و الگوی مصرف است، این در حالی است که طبق آمار امروز حدود ۳۰ درصد ضایعات در بخش کشاورزی از مزرعه تا سفره خانوار رخ می‌دهد. با نگاهی به آمار تولید و مصرف و دورریز مواد غذایی متوجه تولید روزانه ضایعات می‌شویم؛ در نتیجه باید موازی با افزایش ضریب امنیت غذایی، الگوی مصرف اصلاح شود. باتوجه به اهمیت امنیت غذایی در توسعه اقتصادی، صمت در این گزارش به بررسی چالش‌های دستیابی به امنیت غذایی پرداخته است.

امنیت غذایی، از پایه‌های اصلی امنیت ملی

بانک جهانی امنیت غذایی (Food Security) را دسترسی همه مردم در تمام اوقات به غذای کافی برای داشتن یک زندگی سالم تعریف کرد. امنیت غذایی سنگ بنای یک جامعه توسعه‌یافته و عنصر اصلی سلامت فکری، روانی و جسمی آن جامعه است.

ناامنی غذایی ذخیره سرمایه اجتماعی افراد مشمول آن و نیز معناداری هنجارها و ارزش‌های انسانی و دینی را به‌طور شدید تحلیل خواهد برد.

گزارش سازمان ملل که در اواسط سال ۲۰۲۱ منتشر شد، نشان می‌دهد بین ۷۲۰ تا ۸۱۱ میلیون نفر در سال ۲۰۲۰ ناامنی غذایی را تجربه کرده‌اند. از مهم‌ترین دلایل ایجاد ناامنی غذایی در سال‌های اخیر می‌توان به خشکسالی، تغییرات آب و هوایی و شیوع ویروس کرونا در جهان اشاره کرد.

همه‌گیری کرونا آسیب‌پذیری و نارسایی سیستم غذایی جهانی را تشدید کرد و تمامی فعالیت‌ها و فرآیندهایی که بر تولید، توزیع و مصرف مواد غذایی تاثیرگذار بود را تحت‌الشعاع قرار داد.

درگیری‌ها در اوکراین نیز از عوامل مهم ایجاد اختلال در زنجیره تامین است که باعث ایجاد نگرانی‌های عمده در خصوص تولید و توزیع اقلام خوراکی شده، این در حالی است که به‌عقیده برخی کارشناسان پایه اول خودکفایی در هر بخش اقتصاد، خودکفایی در امور تغذیه شهروندان است.

اینکه می‌گوییم خودکفایی نسبی، به خاطر آن است که یک کشور نمی‌تواند به‌طور کامل از دیگر کشورهای جهان بی‌نیاز باشد، زیرا تبادل میان کشورها، امری عادی و معمولی تلقی می‌شود.

در همین حال براساس گزارش سازمان جهانی خواربار و کشاورزی (فائو)، هر روز به‌ازای هر نفر، ۱۳۴ کیلوکالری غذا در ایران هدر می‌رود.

 این میزان ضایعات مواد غذایی، ایران را در ردیف کشورهای تراز اول دنیا در زمینه هدررفت مواد غذایی قرار داده است.

 بر همین اساس سالانه ضایعات مواد غذایی در ایران معادل ۳۵‌ میلیون تن با ارزش تقریبی ۱۵ میلیارد دلار است، این در حالی است که در اتحادیه اروپا با ۲۷ کشور عضو، تنها ۹ میلیون تن موادغذایی راهی زباله‌دان‌ها می‌شود.

برنامه‌ریزی عملیاتی راه نجات است

ارسلان قاسمی، رئیس کمیسیون کشاورزی و صنایع غذایی اتاق تعاون ایران در گفت‌وگو با صمت درباره برنامه‌ریزی‌های انجام شده برای دستیابی به امنیت غذایی اظهار کرد: در حال ‌حاضر خوشبختانه در کشور کمبودی در تامین مواد غذایی نداریم، اما برای دستیابی به امنیت غذایی باید نگاه کوتاه‌مدت و بلندمدت داشت.

ایران در ۲۲ مورد از تولیدات بخش کشاورزی جایگاه دوم تا هفتم را دارد، اما باتوجه به قرار گرفتن در منطقه خشک و نیمه‌خشک با میانگین بارندگی کمتر از ۲۵۰ میلیمتر در سال این ظرفیت را نداریم که سطح زیر کشت را توسعه دهیم و بهترین و تنها راه برای افزایش تولید، بهره‌وری در واحد سطح برای دستیابی به امنیت غذایی پایدار است.

تحقق این مهم نیازمند برنامه‌ریزی دقیق در زمینه اصلاح منابع پایه مانند آب و خاک است.

وی در ادامه با تاکید بر اینکه امنیت ملی با امنیت غذایی گره خورده، افزود: اگر با این دیدگاه وارد بحث سیاست‌گذاری و تدوین استراتژی شویم، بی‌تردید باید به مسائل و مشکلاتی که پیش روی توسعه بخش کشاورزی قرار دارد، بیشتر توجه کنیم. در سال‌های اخیر علاوه بر تحریم، نبود مدیریت صحیح بر منابع آب و خاک، اصرار بر ادامه روند سنتی کشاورزی، واردات بی‌رویه، تامین نشدن نقدینگی کافی و مناسب و کمبود سرمایه‌گذاری داخلی و خارجی، آسیب‌های جدی و سختی به کشاورزی و صنایع غذایی کشور وارد و امنیت غذایی را دچار چالش کرده است.

هیچ برنامه‌ای نداریم

رئیس کمیسیون کشاورزی و صنایع غذایی اتاق تعاون ایران با اشاره به بی‌برنامگی دولت‌ها برای دستیابی به امنیت غذایی گفت: یکی از مشکلات اصلی برای دستیابی به امنیت غذایی، نبود برنامه است. به‌نظر می‌رسد سیاست مدون و مشخصی برای دستیابی به امنیت غذایی نداریم.

اگر برنامه منسجمی وجود داشته باشد، می‌توان از امنیت غذایی به اقتدار غذایی رسید، این در حالی است که اگر برنامه‌ریزی و استراتژی درستی برای طی این مسیر نداشته باشیم، ممکن است با اختلال امنیت غذایی در کوتاه‌مدت و بلندمدت مواجه شویم.

خودکفایی در گندم درست است

قاسمی باتوجه به نقش مهم بخش کشاورزی در اقتصاد کشور اظهار کرد: کشاورزی موتور محرک اقتصاد محسوب می‌شود، اما متاسفانه در کشور ما توجهی به آن نمی‌شود.

براساس مصوبه شورای پول و اعتبار، بانک‌های غیرتجاری باید ۱۵ درصد منابع خود را در بخش کشاورزی سرمایه‌گذاری کنند، این در حالی است که این رقم در برخی از بانک‌ها نزدیک صفر است.

 این شواهد حاکی از آن است که گاهی حمایت دولت از بخش کشاورزی در حد شعار است و در حوزه عملیاتی و اجرایی کاستی‌های جدی وجود دارد.

وی با اشاره به سیاست خودکفایی در برخی از محصولات کشاورزی گفت: در شرایط اقتصادی فعلی باید کشت گندم را استثنا بدانیم.

 اگر در تولید گندم خودکفایی نداشته باشیم، در شرایط تحریم یا جنگ ممکن است امنیت غذایی کشور به‌خطر بیفتد. ارتقای ضریب خودکفایی در تولید کالاهای اساسی از اولویت دولت‌ها محسوب می‌شود، اما باید در این موضوع بهره‌وری بالا از منابع آبی در دستور کار قرار گیرد. تولید و تامین کالاهای اساسی یک مسئله حیاتی برای کشور است؛ بنابراین باید ضریب خودکفایی محصولات استراتژیک کشور افزایش و ضریب وابستگی کاهش پیدا کند. البته با خودکفایی در تولید سایر محصولات کشاورزی موافق نیستم.

راهکار چیست؟

رئیس کمیسیون کشاورزی و صنایع غذایی اتاق تعاون ایران در تشریح راهکار اصلی دستیابی به امنیت غذایی بیان کرد: راهکار اصلی دستیابی به امنیت غذایی، برنامه‌ریزی منسجم عملیاتی با یک مدیریت کارآمد است.

 اگر نگاه کارشناسی وجود داشته باشد، بسیاری از مشکلات بخش کشاورزی حل می‌شود.

سیاست مشخصی برای دستیابی به امنیت غذایی نداریم

غلامحسین هادی‌زاده، عضو سابق هیات رئیسه خانه کشاورز در گفت‌وگو با صمت درباره برنامه‌ریزی‌های انجام‌شده برای دستیابی به امنیت غذایی اظهار کرد: اصلا برنامه‌ریزی درستی برای دستیابی به امنیت غذایی وجود ندارد، زیرا با روی کار آمدن هر دولتی سیاست‌‌های مربوط به امنیت غذایی تغییر می‌کند، این در حالی است که هیچ آمار دقیقی از سرانه مصرف و مواد غذایی موردنیاز باتوجه به رده‌های سنی مختلف نداریم.

در کشورهای پیشرفته کالری موردنیاز برای رده‌های سنی مختلف ارزیابی و باتوجه به آن، حداقل در یک دوره پنج‌ساله برای واردات و نیاز داخل برنامه‌ریزی می‌شود.

وی با تاکید بر اینکه متاسفانه در ایران هیچ برنامه منظمی برای دستیابی به امنیت غذایی وجود ندارد، افزود: در حال‌ حاضر تنها واردکنندگان هستند که نبض بازار را در اختیار دارند و هیچ سیاستی برای دستیابی به امنیت غذایی وجود ندارد. دلیل اصلی این موضوع نیز نبود آمار و اطلاعات درست است.

چرا خودکشی کنیم؟

عضو سابق هیات رئیسه خانه کشاورز با اشاره به سیاست خودکفایی در تولید برخی از محصولات کشاورزی گفت: عده‌ای معتقدند باید به هر قیمتی خودکفایی در تولید محصولات کشاورزی را محقق کرد تا امنیت غذایی کشور در تحریم و سایر بحران‌های بین‌المللی دچار خدشه نشود، اما نباید در این حوزه نگاه صفر و یک داشته باشیم.

 قطعا خودکفایی به قیمت از بین بردن منابع آب و خاک منطقی نیست، زیرا هیچ راه‌حلی فوری برای جبران این آسیب وجود ندارد و زمان زیادی برای جبران افت آب‌های زیرزمینی و تشکیل خاک لازم است. یک مزیت نسبی داریم و یک خودکشی آنی. اقدامی که در حال‌ حاضر ما انجام می‌دهیم این است که مزیت نسبی خود را با یک خودکشی آنی (از بین بردن منابع آب) تامین می‌کنیم.

 منابع آب در کشور ما تجدیدپذیر نیست؛ در نتیجه تنها راه نجات، واردات محصولات پرآب‌بر و تولید محصولات کم‌آب‌بر در کشور است و اگر هر سیاست دیگری غیر از این در کشور اجرا شود، نسل‌های آینده مجبور به مهاجرت می‌شوند؛ زیرا حدود ۱۰ سال دیگر همین مقدار آب را نیز نخواهیم داشت.

کشاورزی معیشتی، جایگزین کشاورزی اقتصادی

هادی‌زاده در تشریح یکی از مشکلات اصلی بخش کشاورزی اظهار کرد: بخش کشاورزی از انباشت نیروی انسانی رنج می‌برد. روی ۱۰ هکتار زمین حدود ۵۰ نفر کار می‌کنند، آیا این مزیت است؟ مدت‌هاست که دیگر کشاورزی اقتصادی نداریم و کشاورزی معیشتی منسوخ‌شده در همه جای دنیا جایگزین آن شده است.

 همچنین وجود افراد بی‌تخصص در مناصب کشاورزی در تصمیمات و آثار منفی بسیار تاثیرگذار است.

آموزش، راه چاره است

عضو پیشین هیات رئیسه خانه کشاورز در بیان راهکاری برای دستیابی به امنیت غذایی اظهار کرد: یکی از راهکارهای اصلی برای رسیدن به امنیت غذایی، آموزش مصرف درست به مردم است.

از سوی دیگر باید از ضایعات مواد غذایی از مزرعه تا سفره جلوگیری کنیم که لازمه آن آموزش، بسته‌بندی و شیوه درست مصرف مانند الگوهای پخت‌وپز است. این موضوعات باید از کودکی به بچه‌ها آموزش داده شود که دورریز مواد غذایی کار خوبی نیست و به کشور لطمه می‌زند.

همچنین در این زمینه باید به کامیون‌های حمل تره‌بار و دورریزهای آنها توجه کرد. صنایع بسته‌بندی نیز باید تقویت شوند و دیگر محصول «فله» به‌علت افزایش ضایعات وجود نداشته باشد.

 مردم کشور امریکا بیشترین دورریز مواد غذایی را دارند، زیرا در زمینه مصرف درست آموزش ندیدند و در مقابل کشور هند با جمعیتی بسیار زیاد کمترین دورریز مواد غذایی را دارد که دلیل این موضوع آموزش درست از زمان کودکی است.

لازمه اجرای موارد یادشده بررسی و برنامه‌ریزی تخصصی توسط مسئولان مربوطه است.

سخن پایانی

یکی از سرفصل‌های بخش اقتصادی برنامه هفتم توسعه تامین امنیت غذایی و تولید حداقل ۹۰ درصد کالاهای اساسی و اقلام غذایی در داخل، همراه با حفظ و ارتقای ذخایر ژنتیکی و منابع آبی و افزایش سطح سلامت و ایمنی مواد غذایی است، این در حالی است که به‌عقیده کارشناسان این حوزه، دولت‌ها تاکنون برنامه مدون و مشخصی برای دستیابی به امنیت غذایی نداشته‌اند. اینکه در آینده چه پیش می‌آید مبهم است اما باتوجه به تجربیات پیشین از وعده‌وعیدها شاید خطر از دست رفتن این امنیت دور ذهن نباشد.