عادت غلط بورس‌ بازان

به این ترتیب در پنج روز معاملاتی اخیر، شاخص کل بیش از ۷/ ۱۲ درصد ریزش کرده و شاهد تبخیر ۶۰ میلیارد دلار از ارزش کل بازار سهام، در مجموع بورس و فرابورس، بودیم. به عبارتی روزانه ۱۲ میلیارد دلار از ارزش کل بازار از دست رفت که در نوع خود نظیری برای آن نمی‌توان یافت.

اواخر سال ۹۳ بود که شاخص کل بورس تهران، ریزش ۳۵۹۰ واحدی را تجربه کرد. شاید رقم این ریزش برای این روزهای بازار سهام خنده‌دار باشد اما در آن روز شاخص کل ۵/ ۵ درصد از ارتفاع خود را از دست داد و جایگاه تاریخی‌ترین افت بازار را به خود اختصاص داد. ریزش آن روز تاریخی در بورس تهران که به دلیل بازگشایی نمادهای پالایشی و افت شدید قیمتی ۳ نماد بورسی و ۳ نماد فرابورسی (بدون محدودیت نوسان قیمت) در این گروه، رخ داد، به تشکیل صف‌های فروش طویل در کل بازار سهام منجر شد. پالایشی‌ها تیرماه آن سال به دلایلی از جمله بحث کیفی‌سازی فرآورده‌های نفتی و تاثیر آن بر قیمت‌گذاری محصولات متوقف شده بودند. رکورد بعدی ریزش شاخص سهام اما به ۱۲ سال پیش یعنی ۵ آبان ۸۷ بازمی‌گردد که شاخص با افت ۳/ ۵ درصدی مواجه شد. چهارمین ریزش تاریخی شاخص به ۱۴ دی‌ماه‌سال گذشته یعنی نخستین روز کاری پس از ترور سردار سلیمانی بازمی‌گردد. در این تاریخ، نگرانی سرمایه‌گذاران نسبت به ریسک‌های غیراقتصادی به سنگین‌ شدن صف‌های فروش و در نهایت به افت ۴/ ۴درصدی نماگر اصلی بازار انجامید.

منشأ سقوط ۱۳ درصدی شاخص سهام

پس از ثبت رشدهای متوالی و پرشتاب شاخص سهام و رسیدن این نماگر به قله تاریخی ۲ میلیون و ۷۸ هزار واحد، از اوایل هفته گذشته با انتشار متناقض خبرهایی در ارتباط با واگذاری صندوق دارا دوم، این نماگر مسیری عکس را برگزید و برای ۵ روز متوالی نزولی شد. ماحصل افت سهام در این مدت اما کاهش ۸/ ۱۲ درصد نماگر اصلی بازار و عقبگرد این نماگر به یک ماه قبل یعنی محدوده یک میلیون و ۸۱۳ هزار واحد بود. در این شرایط باز هم فعالان بازار مطابق با سنت دیرینه، به بیان دلایل و حتی بهانه‌هایی برای توجیه شاخص سهام پرداختند. برخی کاهش نرخ دلار را مسبب افت قیمت سهام قلمداد کردند و عده‌ای دیگر از دست داشتن دولتی‌ها در نزول قیمت‌ها سخن گفتند.

فارغ از دلیلی که می‌تواند چنین افتی را توجیه کند، طبیعتا پس از هر جهش پرشتاب هیجانی و غیربنیادی، اصلاح بازار امری طبیعی است. به ویژه آنکه در روزهای صعودی بازار سهام، وسوسه کسب سود بیشتر، نقدینگی قابل توجهی را جذب بازار سهام کرد. بخشی از این نقدینگی را اشخاص کم‌تجربه و نابلد وارد بازار کردند. معامله‌گرانی که در مواجهه با کوچک‌ترین نوسان منفی، با ترس از ریزش بیشتر قیمت‌ها به جمع فروشندگان سهام می‌پیوندند. روز گذشته نیز هراس سهامداران حقیقی کم‌تجربه سبب شد تا خالص فروش این دسته از معامله‌گران به ۹۳۰ میلیارد تومان برسد. این حجم از خروج پول حقیقی از میانه دی ۹۸ تاکنون بی‌سابقه بود، در حالی که ۸ هزار میلیارد تومان نقدینگی نیز در صف‌های فروش باقی ماند و مجال خروج از بازار را نیافت.

عادت غلط بورس‌بازان

رفتار گروهی سرمایه‌گذاران چه در دوره‌های صعودی و چه در زمان افت بازارها، یکی از الگوهایی است که بیشتر در بازارهای نوظهور و در حال توسعه دیده می‌شود. بورس اوراق بهادار تهران نیز سالیان درازی است چنین معاملاتی را تجربه می‌کند. این حرکت‌های توده‌وار در بازارهای سرمایه، سبب می‌شود قیمت سهام از ارزش بنیادی آن فاصله گرفته و بسته به شرایط بازار، سبب تشکیل حباب یا فرار سرمایه شود.

وجود صف‌های قابل‌توجه خرید و فروش سهام، معکوس شدن روند آنها در روزهای معاملاتی بعد، تاثیرپذیری شدید از تحولات سیاسی و اقتصادی و همچنین حضور کمرنگ سرمایه‌گذاران حقیقی و خروج سریع آنها از بازار در هنگام کاهش شاخص بورس، شواهدی از بروز رفتار گروهی در بورس اوراق بهادار تهران است. بر اساس این الگو که تحت عنوان حرکت توده‌وار نیز شناخته می‌شود، سهامداران به‌صورت احساسی و در بسیاری از موارد غیرعقلایی، به تبعیت از افرادی می‌پردازند که به گمان آنها، به دلیل بهره‌مندی از اطلاعات پنهانی، بهترین زمان ورود و خروج از بازار درباره سهام خاصی را زودتر از سایر سرمایه‌گذاران تشخیص داده‌اند.

منشأ کژرفتاری معامله‌گران

به گفته تحلیلگران، یکی از عمده دلایل شکل‌گیری الگوی رفتار گروهی در معاملات بازارها، کم‌عمقی بازار در کنار قوانین زائد و دست‌ و پاگیری است که به هیجان‌ها دامن زده و در نهایت سبب شکل‌گیری صف‌های پرحجم خرید و فروش (بسته به روند معاملات) می‌شود. پس از رشد‌های پرمقدار شاخص سهام، نقدینگی قابل توجهی که عمدتا به سرمایه‌گذاران تازه‌وارد اختصاص داشت، جذب سهام شده است (میانگین روزانه ارزش معاملات خرد سهام از ابتدای امسال تاکنون ۱۲ هزار میلیارد تومان برآورد می‌شود و تعداد صدور کدهای بورس نیز با رشد همراه شد و تا پایان دهم مردادماه به رقم ۱۵ میلیون و ۲۵۰ هزار کد معاملاتی رسید که در این میان ۳ میلیون و ۵۸۰ هزار کد در امسال صادر شده است). بازار همچنان از عمق کافی برخوردار نیست.

بنابراین در شرایط فعلی که با توجه به سبقت بازدهی بورس تهران از دیگر بازارهای موازی، شاهد ورود نقدینگی سرگردان به بازار سهام هستیم، فرصتی مناسب برای افزایش شناوری سهم‌ها با افزایش عرضه از سوی سهامداران عمده بازار ایجاد شده است. افزایش عرضه‌های اولیه به ویژه عرضه سهام شرکت‌های دولتی و نیمه‌دولتی با هدف خصوصی‌شدن واقعی این شرکت‌ها نیز از دیگر ضرورت‌های کنونی بازار سهام است. در این میان اما صرف‌نظر از نقدینگی تازه وارد شده به بازار، قوانین دست‌و‌پاگیر سازمان بورس چه در دوره‌های صعودی و چه نزولی سبب می‌شود که معاملات با چاشنی هیجان همراه شود؛ به‌طوری که معامله‌گران بدون توجه به پشتوانه‌های منطقی (چه بنیادی و چه تکنیکال) و تنها با نگاه به میزان تقاضا (عرضه) ایجاد شده در سقف‌ها (کف‌ها)ی قیمتی، به جمع صف‌های خرید (فروش) می‌پیوندند. یکی از عمده دلایل ایجاد‌کننده این شرایط، محدودیت دامنه نوسان است. این موضوع به ویژه در زمانی که بازار با خبرهای مثبت یا منفی روبه‌رو‌ می‌شود، هیجانی کاذب را بر کلیت بازار حاکم می‌کند و به ایجاد موج‌های سفته‌بازی نیز کمک شایان‌توجهی می‌کند. به جرات می‌توان اذعان کرد، زمانی که خبری از صف‌های خرید و فروش در بازار نباشد، شاید گروهی از معامله‌گران هیچ دادوستدی در بازار ثبت نکنند.