اقتصاد ایران زیر ذره بین

در قانون اساسی اقتصاد به سه بخش تقسیم می شود: یک بخش عمومی، که شامل صنایع بزرگ، بانک‌ها، شرکت‌های بیمه، خدمات آب و برق، ارتباطات، تجارت خارجی و حمل‌ونقل انبوه می‌شود. دو. تعاونی که شامل تولید و توزیع کالا و خدمات است. سه. بخش خصوصی که شامل کلیه فعالیتهایی است که مکمل دو بخش اول هستند. در این گزارش قرار است که نگاهی اساسی بر اقتصاد ایران انداخته شود،برای خواندن مشروح این خبر با ما در گسترش نیوز همراه باشید:

کشاورزی، جنگلداری و ماهیگیری

تقریباً یک سوم از کل مساحت ایران زمین‌های زراعی است که به دلیل خاک ضعیف و عدم توزیع آب کافی در بسیاری از مناطق، کمتر از یک چهارم یا یک دهم کل زمین زیر کشت می رود و کمتر از یک سوم سطح زیر کشت آبیاری می شود. بقیه به کشاورزی خشک اختصاص دارد. مناطق غرب و شمال غرب کشور حاصلخیزترین خاک را دارند.

در پایان قرن بیستم، فعالیت های کشاورزی حدود یک پنجم تولید ناخالص داخلی (GDP) ایران را تشکیل می داد و نسبت قابل مقایسه ای از نیروی کار را استخدام می کرد. بیشتر مزارع کوچک، کمتر از ۲۵ هکتار (۱۰ هکتار)، و بنابراین از نظر اقتصادی مقرون به صرفه نیستند، که به مهاجرت گسترده به شهرها کمک کرده است. بذر علاوه بر کمبود آب و خاک ضعیف، کیفیت پایینی دارد و روش های کشاورزی قدیمی است.

همه این عوامل به کاهش بازده محصول و فقر در مناطق روستایی کمک کرده است. بعلاوه، پس از انقلاب ۱۹۷۹، بسیاری از کارگران کشاورزی مدعی حقوق مالکیت شدند و مزارع بزرگ و خصوصی را که در آنجا به کار گرفته بودند، به زور اشغال کردند. اختلافات حقوقی ناشی از این وضعیت تا دهه ۱۹۸۰ حل نشده باقی ماند و بسیاری از مالکان سرمایه گذاری های کلان را که می توانست بهره وری مزرعه را بهبود بخشد و تولید را وخیم تر کند، به تعویق انداختند. با این حال، تلاش‌ها و مشوق‌های مترقی دولت در طول دهه ۱۹۹۰، بهره‌وری کشاورزی را به میزان اندکی بهبود بخشید و به ایران در رسیدن به هدف خود برای برقراری مجدد خودکفایی ملی در تولید مواد غذایی کمک کرد. دامنه وسیع نوسانات دما در نقاط مختلف کشور و تعدد مناطق اقلیمی امکان کشت انواع محصولات زراعی از جمله غلات (گندم، جو، برنج و ذرت)، میوه ها (خرما، انجیر) انار، خربزه و انگور سبزیجات، پنبه، چغندر قند و نیشکر، آجیل، زیتون، ادویه جات، چای، تنباکو و گیاهان دارویی را فراهم می کند.

جنگل‌های ایران تقریباً به‌اندازه‌ زمین‌های زراعی آن - حدود یک دهم کل سطح آن - را پوشش می‌دهند. بزرگترین و با ارزش ترین مناطق جنگلی در منطقه خزر است که بسیاری از جنگل های آن قابل بهره برداری تجاری بوده و شامل چوب های سخت و نرم می شود. محصولات جنگلی شامل تخته سه لا، تخته فیبر و الوار برای صنایع ساخت و ساز و مبلمان است.

ماهیگیری نیز از مهمترین صنایع ایران است و ایرانیان ماهی را هم برای مصرف داخلی و هم برای صادرات برداشت می کند و محصولات خود را به صورت تازه، شور، دودی یا کنسرو شده بازاریابی می کند. ماهیان خاویاری (که قلیه خود را برای خاویار می دهد)، ماهی ماهی سفید، ماهی قزل آلا، کفال، کپور، گربه ماهی، سوف در دریای خزر، مهمترین صید شیلات ایران هستند. بیش از ۲۰۰ گونه ماهی در خلیج فارس یافت می شود که ۱۵۰ گونه از آنها خوراکی هستند که میگو نیز شامل آن می شود.

استخراج معدن و نفت عصای دست اقتصاد ایران

معدنچیان تا اوایل دهه ۱۹۶۰ عمدتاً با دست کار می کردند و صاحبان معدن سنگ معدن را با کامیون، قطار، الاغ یا شتر به مراکز پالایش منتقل می کردند. با بازگشایی معادن جدید توسط دغدغه های دولتی و خصوصی، روش های مکانیزه تولید را معرفی کردند. صنایع معدنی هم شامل پالایش و هم تولید می شود.

استخراج و فرآوری نفت بدون شک مهمترین فعالیت اقتصادی ایران و با ارزش ترین آنها از نظر درآمد است، اگرچه تولید گاز طبیعی اهمیت فزاینده ای دارد. شرکت ملی نفت ایران (NIOC) نفت را برای صادرات و مصرف داخلی تولید می کند. نفت از طریق خط لوله به پایانه جزیره خارک در خلیج فارس منتقل می شود و از آنجا با نفتکش به سراسر جهان حمل می شود. تاسیسات اصلی پالایش ایران در آبادان در طول جنگ با عراق ویران شد، اما دولت از آن زمان این تاسیسات را بازسازی کرد و تولید به سطح قبل از جنگ بازگشت. NIOC همچنین پالایشگاه هایی را در اصفهان، شیراز، جزیره لاوان، تهران و تبریز اداره می کند. تعدادی از آنها توسط نیروهای عراقی آسیب دیدند اما از آن زمان به تولید بازگشتند. این سایت ها انواع محصولات تصفیه شده از جمله سوخت هواپیما در تاسیسات آبادان و سوخت برای گرمایش خانگی و صنعت حمل و نقل را تولید می کنند.

در میان دام های کشور، گوسفندان با اختلاف بیشترین تعداد را دارند و پس از آن بزها، گاوها، الاغ ها، اسب ها، گاومیش های آبی و قاطرها قرار دارند. پرورش طیور برای تخم مرغ و گوشت رایج است و شتر هنوز هم برای استفاده در حمل و نقل و خورد و خوراک مردم پرورش داده می شود.

ذخایر عظیم گاز طبیعی ایران بیش از یک دهم کل ذخایر گاز جهان را تشکیل می دهد. علاوه بر میادین گازی فعال کشور در رشته‌کوه‌های البرز و خراسان، میادینی در خلیج فارس در نزدیکی عسلویه، در دریای خزر و به ویژه در مناطق دریایی و خشکی در مناطق جنوبی ایران کشف و بهره‌برداری شده است. میدان پارس جنوبی در منطقه اخیر یکی از غنی ترین میدان های جهان است. خطوط تجمیع و توزیع کشور به شهرهای تهران، کاشان، اصفهان، شیراز، مشهد، اهواز و شهر صنعتی البرز در نزدیکی قزوین می‌رود. دو خط لوله دولتی گاز ایران بزرگترین خطوط لوله گاز در خاورمیانه هستند و ایران تحت قرارداد تامین گاز طبیعی به روسیه، اروپای شرقی، پاکستان، ترکیه و هند از طریق خطوط لوله در حال ساخت در کشورهای همسایه است. در نظر گرفته شده تا خطوط ترانک ایران را با مشتریان خود وصل کند.

صنعت پتروشیمی که در جنوب کشور متمرکز شده بود، قبل از انقلاب اسلامی به سرعت گسترش یافت. همچنین در طول جنگ ایران و عراق تا حد زیادی ویران شد اما بیشتر به وضعیت قبل از جنگ بازگردانده شده است. شرکت پتروشیمی رازی در بندرخمینی یکی از شرکت‌های تابعه شرکت ملی صنایع پتروشیمی ایران است و تولید کننده آمونیاک، فسفات، گوگرد، گاز مایع و نفت سبک است.

علاوه بر معادن عمده زغال سنگ در خراسان، کرمان، سمنان، مازندران و گیلان، تعدادی معادن کوچکتر نیز در شمال تهران و در استان‌های آذربایجان و اصفهان قرار دارند. ذخایر سرب، روی و سایر مواد معدنی به طور گسترده در سراسر کشور پراکنده است. کرمان مرکز صنعت مس ایران است. ذخایر مس در سراسر کشور استخراج می شود. تنها از دهه ۱۹۹۰ ایران شروع به بهره برداری از مواد معدنی با ارزشی مانند اورانیوم و طلا کرده است، که اکنون آنها را در مقادیر سودآور تجاری استخراج و تصفیه می کند. ایران همچنین خاک نسوز، گچ، آهک، گچ، اخراء و کائولن (خشت چینی) را استخراج می کند.

بحران از کجا آغاز شد

تا قرن بیستم، منابع انرژی ایران تقریباً به طور کامل به چوب و زغال چوب محدود می شد. نفت، گاز طبیعی و زغال سنگ در حال حاضر برای تامین گرما و تولید بخش عمده ای از برق کشور استفاده می شود. سیستمی از سدها برق آبی تولید می کند (و همچنین آب برای آبیاری زمین های زراعی را تامین می کند)

سازمان انرژی اتمی ایران در سال ۱۹۷۳ با هدف ایجاد شبکه ای متشکل از ۲۰ نیروگاه هسته ای تأسیس شد. تا سال ۱۹۷۸ دو راکتور ۱۲۰۰ مگاواتی در نزدیکی بوشهر در خلیج فارس رو به اتمام بودند و قرار بود در اوایل سال ۱۹۸۰ شروع به کار کنند، اما دولت ایران این برنامه را در سال ۱۹۷۹ لغو کرد. در ادامه یکی از این دو راکتور با کمک روسیه تکمیل و شروع به کار کرد ، با استفاده از سوخت هسته ای ارائه شده توسط روسیه؛ هیچ برنامه ای برای تکمیل راکتور دوم وجود نداشت. این فعالیت ها  سبب شد که این ظن برانگیخته شود که ایران به دنبال ساخت سلاح هسته ای است. از آن زمان، برنامه هسته ای ایران، که همگان می دانند  فقط برای اهداف صلح آمیز است، منبع اصلی تنش بین المللی بوده و از سال ۲۰۰۶ باعث تشدید تحریم های بین المللی علیه ایران شده است و این تحریم ها را می توان به عنوان بخش عظیمی از آغاز بحران اقتصادی دانست.

تقویت بومی سازی در ایران

تهران بزرگ‌ترین بازار توزیع و مصرف محصولات کشاورزی و تولیدی داخلی است. از آنجایی که تولید صنایع دستی بومی سازی شده است، هر شهر بازاری برای محصولات خود در پایتخت و سایر شهرهای بزرگ ایجاد کرده است. صنایع تولیدی عمده ای که از سال ۱۹۵۴ بخش های بزرگی از ایران را متحول کرده اند، در سراسر کشور پراکنده هستند و محصولات آنها در سراسر کشور توزیع می شود.

توسعه صنعتی که به طور جدی در اواسط دهه ۱۹۵۰ آغاز شد، بخش هایی از کشور را متحول کرد. ایران هم اکنون طیف وسیعی از کالاهای تولیدی مانند خودرو، لوازم برقی، تجهیزات مخابراتی، ماشین آلات صنعتی، کاغذ، محصولات لاستیکی، فولاد، محصولات غذایی، محصولات چوبی و چرمی، منسوجات و داروسازی را تولید می کند. کارخانه‌های نساجی در اصفهان و در امتداد سواحل خزر قرار دارند. ایران با فرش دستباف خود در سراسر جهان شناخته شده است. صنعت سنتی ساخت این قالی‌های ایرانی کمک قابل توجهی به درآمد روستایی می‌کند و یکی از مهم‌ترین صنایع صادراتی ایران است.

تا اوایل دهه ۱۹۵۰ صنعت ساخت و ساز عمدتاً به شرکت های کوچک داخلی محدود می شد. با این حال، افزایش درآمد حاصل از نفت و گاز و در دسترس بودن اعتبار آسان، باعث رونق بعدی ساختمان شد که شرکت‌های ساختمانی بزرگ بین‌المللی را به ایران جذب کرد. این رشد تا اواسط دهه ۱۹۷۰ ادامه یافت، زمانی که به دلیل افزایش شدید تورم، اعتبارات کاهش یافت و رونق سقوط کرد. صنعت ساخت‌وساز تا اواسط دهه ۱۹۸۰ تا حدودی احیا شده بود، اما کمبود مسکن به‌ویژه در مراکز بزرگ شهری یک مشکل جدی باقی مانده است.

دارایی، مالیه، سرمایه گذاری

دولت وام ها و اعتبارات را عمدتاً از طریق بانک ها در اختیار پروژه های صنعتی و کشاورزی قرار می دهد. تمامی بانک ها و شرکت های بیمه خصوصی در سال ۱۳۵۸ ملی شدند و بانک اسلامی ایران (که بعداً به سازمان اقتصاد اسلامی تغییر نام داد) در تهران با شعبه هایی در سراسر کشور تأسیس شد. ۱۰ بانک ایران به سه دسته تجاری، صنعتی و کشاورزی تقسیم می شوند، اما همه آنها مشمول مقررات یکسانی هستند. بانک‌ها به جای سود وام‌هایی که از نظر شرعی ربوی و حرام تلقی می‌شوند، هزینه خدمات، کارمزد یا هر دو را تعیین می‌کنند. بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران در تهران، ریال، واحد پول ملی را منتشر می کند.

واردات همچنان بالاست

با وجود تلاش های دولت برای خودکفایی اقتصادی ایران، ارزش واردات این کشور همچنان بالاست. مواد غذایی بخش قابل توجهی از ارزش کل واردات را تشکیل می دهند و پس از آن تولیدات اساسی و ماشین آلات و تجهیزات حمل و نقل قرار دارند. درآمد کلان حاصل از صادرات فرآورده های نفتی عموماً تراز تجاری سالانه مطلوبی را ایجاد کرده است. سایر صادرات شامل فرش، میوه و خشکبار، مواد شیمیایی و فلزات است. شرکای تجاری پیشرو ایران شامل چین، امارات، عراق، آلمان و ترکیه است.

سهم گردشگری در اقتصاد کشور

علیرغم تلاش‌هایی که در دهه ۱۹۹۰ برای آزادسازی اقتصادی صورت گرفت، هزینه‌های دولت - از جمله مخارج بنیادهای شبه دولتی که بر اقتصاد مسلط هستند - بالا بوده است. برآورد هزینه‌های بخش خدمات در ایران به طور منظم بیش از دو پنجم تولید ناخالص داخلی است و بیشتر آن مربوط به هزینه‌های دولتی، از جمله هزینه‌های نظامی، حقوق دولت، و پرداخت‌های خدمات اجتماعی است.

تا اوایل دهه ۱۹۶۰ توجه چندانی به گردشگری نمی شد. کمبود امکانات، سفر در ایران را به تجربه ای سخت تبدیل کرده است. حکومت پهلوی شروع به سنگفرش بزرگراه ها و ساخت هتل کرد و تعداد گردشگران در سال های ۱۹۶۴-۱۹۷۸ به طور پیوسته افزایش یافت. با این حال، آشفتگی سیاسی سال ۱۹۷۸ که منجر به سرنگونی طاغوت شد، عملاً صنعت گردشگری را نابود کرد. جمهوری اسلامی ایران متعاقباً در تلاش برای حذف تأثیرات غربی، از گردشگری کشورهای غیراسلامی منصرف شد و در نتیجه خدماتی که به گردشگری وابسته بودند از بین رفت. علیرغم تلاش دولت برای معرفی ایران به عنوان یک مقصد گردشگری، خدمات مرتبط با گردشگری همچنان بخش کوچکی از اقتصاد است.