چهار دلیل برای رد ادعای افول پالایشگاه سازی

به عقیده کارشناسان یکی از دلایل اصلی بی‌ثباتی در اقتصاد ایران که به طور مستقیم بر رونق تولید کشور تأثیرگذار است، وابستگی به خام فروشی نفت است. طی سالیان دراز در کشور همه تلاش‌ها بر صادرات نفت خام و تزریق پول آن در بودجه جاری متمرکز بوده است؛ معضلی که موجب وابستگی بخش بزرگی از درآمد کشور به منابع حاصل از فروش نفت شد و از آنجا که نفت براحتی تحریم‌پذیر است، به پاشنه آشیل اقتصاد ایران تبدیل شد. علاوه بر این، خام فروشی نفت طی سالیان دراز بودجه کشور را در معرض مستقیم شوک‌های قیمتی قرار داد و موجب از دست دادن بازارهای فروش و وابستگی در بعضی از فرآورده‌های پایین‌دستی نفت شد.

در نهایت با تأکیدهای مکرر اسناد بالادستی برای جلوگیری از خام فروشی این ثروت ملی، مطالعات کارشناسی مختلفی برای شناسایی گلوگاه‌های عدم رونق صنایع پالایشی ایران انجام شد. مشکل تأمین مالی نقطه اشتراک این بررسی‌ها بود که نشان می‌داد این مسئله، علت اصلی زمین ماندن بسیاری از پروژه‌های پالایشی در کشور است. از این‌رو طرح «حمایت از صنایع پایین‌دستی نفت و میعانات گازی با سرمایه‌های مردمی» تابستان سال گذشته در مجلس بررسی و تصویب شد؛ تمرکز اصلی این قانون ارائه راهکارهایی به‌منظور جذابیت سرمایه‌گذاری در پروژه‌های پالایشی بود.

اجرای این قانون بهمن‌ماه سال گذشته کلید خورد و فراخوان عمومی شد که با استقبال سرمایه‌گذاران نیز مواجه گردید. در نهایت ۸ طرح با ظرفیت مجموعاً یک میلیون و ۴۰۰ هزار بشکه در روز نفت و میعانات گازی از میان بیش از ۲۰۰ طرح پالایشی، از وزارت نفت مجوز احداث پالایشگاه و دریافت وام از صندوق توسعه ملی را دریافت کردند. علاوه بر این به تازگی طرح‌های دیگری همچون پتروپالایشگاه ابوالفارس شهرستان رامهرمز و همچنین طرح ۱۲۰ هزار بشکه‌ای پتروپالایشگاه مهر خلیج‌فارس در بندرعباس نیز در کشور کلنگ زنی شد.

بنابراین پس از سال‌ها رکود پالایشگاه‌سازی در کشور، بالاخره با ایجاد جذابیت در این طرح‌ها، سرمایه‌گذاران اقبال خوبی برای ورود به این حوزه نشان دادند. با این حال برخی رسانه‌ها صنعت پالایشگاه در دنیا را رو به افول معرفی می‌کنند به‌طوری که گویی کشورهای دیگر به دنبال ساخت پالایشگاه نیستند. این رسانه‌ها معتقدند بازار آینده این فرآورده‌ها نزولی است، بنابراین سرمایه‌گذاری در پروژه‌های پالایشی را اولویت اقتصاد ایران نمی‌دانند و همچنان با وجود تحریم‌ها خام فروشی را توصیه می‌کنند. در ادامه این گزارش چهار گزاره به‌صورت مختصر شرح داده می‌شوند که نشان می‌دهد احداث پروژه‌های جدید پالایشی به درستی در اسناد بالادستی و سیاست‌های کلی اقتصاد مقاومتی به عنوان یکی از راهکارهای نجات اقتصاد کشور بیان شده است.

رویکرد جهانی به سمت پروژه‌های ادغام پالایشگاه و پتروشیمی

بدون شک بررسی توجیه اقتصادی هر طرح پیش از شروع آن با توجه به شرایط هر کشور و منطقه سنجیده می‌شود. با این حال پروژه‌های پالایشی جدید سرمایه‌گذاری شده در دنیا نشان می‌دهد این صنعت نه تنها رو به افول نبوده، بلکه بسیاری از کشورها نگاهی استراتژیک به آن دارند. بسیاری از این کشورها با رویکرد ادغام پالایشگاه‌ها و پتروشیمی به دنبال افزایش سوددهی واحدها و همچنین در دست گرفتن بازار رو به رشد مواد پتروشیمیایی هستند.

به‌عنوان مثال «هیدروکربن پروسس »، «افزایش ادغام عملیات پالایش و پتروشیمی» یک روند مهم جهانی در سال‌های اخیر بوده و پیش‌بینی می‌شود در آینده نیز سهم بالایی از سرمایه‌گذاری‌های این صنعت معطوف به این حوزه باشد. بیشتر چنین پروژه‌های ادغامی در مناطق آسیا و خاورمیانه در حال اجرا هستند.

در جدول ۱ به برخی از پروژه جدید پتروپالایشگاهی در آسیا اشاره شده‌است. علاوه بر موارد ذکر شده در این جدول، پروژه‌های پالایشی دیگری در کشورهایی همچون هند، عراق و امارات در دست احداث و توسعه قرار دارند. این نمونه‌ها نشان می‌دهد صنعت پالایشگاه‌سازی رو به افول نبوده و برخی از کشورهای آسیایی با توجه به مزیت نزدیکی به منابع خوراک و بازارهای مصرف بالقوه، پروژه‌های جدید پتروپالایشی تعریف کرده‌اند.

ظرفیت بازار سوختی در منطقه و بازار رو به رشد مواد پتروشیمیایی

به‌طور کلی فرآورده‌های رایج یک پالایشگاه سوخت محور با فرض تبدیل نفت کوره به فرآورده‌های سوختی سبک‌تر شامل گاز مایع، بنزین، نفت سفید و گازوئیل هستند. تفاوت عمده پتروپالایشگاه با پالایشگاه در تبدیل گاز مایع و نفتا (که خوراک بنزین است) به فراورده‌های پتروشیمیایی الفینی و آروماتیکی است.

با افزایش کیفیت سطح زندگی افراد به‌ویژه در کشورهای در حال توسعه، سرانه مصرف محصولات پتروشیمی افزایش شگرفی داشته و با توجه به افزایش جمعیت کره زمین، این روند در حال افزایش است. مطابق شکل ۲ با توجه به روند هموار و حتی کاهشی مصرف محصولات پالایشگاهی و کاهش تقاضا برای فرآورده‌های نفتی، واحدهای پالایشی با کاهش فروش و متعاقباً کاهش سود روبه‌رو می‌شوند؛ این در حالی است که بازار محصولات پتروشیمی همچنان به روند رو به رشد فروش محصولات خود با قدرت ادامه می‌دهد. علاوه بر این مطابق آمار سایت Trade map کشورمان در بسیاری از محصولات پایین‌دستی پتروشیمی از جمله گروه آروماتیک‌ها و پروپیلن‌ها واردکننده است.

نمودار بالا روند جهانی تقاضای محصولات سوختی و پتروشیمیایی را نشان می‌دهد؛ این در حالی است در منطقه غرب آسیا شرایط مقداری متفاوت است. کشور ایران درحال‌حاضر ظرفیت صادرات مجموع ۳۰ میلیون لیتر گازوئیل، بنزین و گاز مایع را دارد. کشورهای مجاور ایران اغلب وارد‌کننده سه سوخت یاد شده هستند و با توجه به مقدار توسعه‌یافتگی حداقل تا دو دهه آینده به سمت سوخت‌های جایگزین نخواهند رفت. چه بسا در صورت توسعه زیرساخت‌ها در کشورهای عراق، پاکستان، افغانستان و سوریه ظرفیت مصرف سوخت در این کشورها بیشتر نیز می‌شود.

از مجموع آنچه گفته شد مشخص است هم در حوزه فرآورده‌های سوختی و هم مواد پایه پتروشیمی در آینده ظرفیت‌های بالقوه صادراتی زیادی وجود دارد و می‌تواند نقش مهمی در درآمدزایی و ارزآوری کشور داشته باشد.

رونق صنایع داخلی و بستر سرمایه‌گذاری مولد

یک پالایشگاه چه در دوره ساخت و چه در دوره بهره‌برداری می‌تواند موجب رونق بسیاری از صنایع داخلی کشور شود. فعال شدن بسیاری از صنایع و کارخانجات فولاد، قطعه‌سازی، (نظیر شرکت‌های لوله‌سازی، ابزار دقیق و انواع شرکت‌های سازنده قطعات که اتفاقاً در سال‌های اخیر با مشکل رکود اقتصادی مواجه بوده‌اند) در دوره ساخت و پس از آن نیز شکل گرفتن شرکت‌های شیمیایی ذیل پتروپالایشگاه با هدف تکمیل زنجیره ارزش فراورده‌های نفتی می‌تواند موجب شکوفایی صنایع شیمیایی کشور شود. علاوه بر این هدایت نقدینگی به سمت پروژه‌های مولد مانند ساخت پالایشگاه‌های جدید با استفاده از سرمایه‌گذاری بخش خصوصی یا سرمایه‌های خرد مردمی، می‌تواند از فعالیت‌های سوداگرانه التهاب‌آفرین در بازارهای مختلف جلوگیری کند.

دیپلماسی قدرتمند منطقه‌ای

کالاهای استراتژیکی مانند بنزین، گازوئیل، صنایع پلاستیک، صنایع شیمیایی و صنایع پلیمری هم‌اکنون تا حدود زیادی مورد احتیاج بیشتر کشورهای همسایه از جمله افغانستان، عراق، پاکستان، ترکمنستان، آذربایجان و حتی در بعضی موارد ترکیه است. اما تقریباً هیچکدام از کشورهای مذکور (به غیر از ترکیه) واردکننده عمده نفت خام نیستند. صادرات فراورده‌های نفتی ایران به کشورهای همسایه می‌تواند وابستگی آنها به کشور ما را بیشتر کند و باعث ایجاد یک دیپلماسی قدرتمند در منطقه شود.