نجات زاینده رود بدون اجرای پروژه انتقال آب

اصفهان دیروز شاهد تجمع مجدد مردم در میان زاینده رود بود. هزاران نفر از مردم اصفهان روز گذشته در حمایت از کشاورزان شرق این شهرستان که برای دریافت حقابه خود از زاینده رود در بستر خشکیده این رودخانه تحصن کرده اند، روز گذشته در حوالی پل تاریخی خواجو دست به تجمع زدند. زاینده رود امسال به دلیل خشکسالی، بیش از سال های قبل با بحران آب مواجه است. بحران زاینده رود به حدی رسیده است که اخیرا رئیس جمهور دستور تشکیل ستاد احیای این رودخانه را صادر کرده و به مرکز بررسی های استراتژیک ریاست جمهوری ماموریت داده است که راهکارهای احیای دائمی زاینده رود را بررسی کند. در این میان، دکتر تورج فتحی، کارشناس منابع آبی در گفت و گو با

معتقد است اصلاح الگوی کشت در استان اصفهان، بهبود شیوه آبیاری کشاوری در این منطقه و جدی گرفتن اصل بازچرخانی آب در شهرهای مختلف اصفهان، سه راه حل اصلی بحران زاینده رود است.

زاینده رود در ۱۴ ماه گذشته کمتر از یک ماه آب داشت  

 بیش از دو دهه است که زاینده رود در وضعیت نامناسبی قرار گرفته و هر سال بیشتر از سال قبل شاهد تشدید روند خشک شدن پرآب‌ترین رودخانه فلات مرکزی ایران هستیم. در روزهای اخیر نیز با توجه به بروز خشکسالی شدید در سال آبی ۱۳۹۹-۱۴۰۰ در کل کشور و از جمله در حوضه آبریز زاینده رود و بارندگی بسیار اندک آسمان ایران در مهرماه امسال، حال زاینده‌رود بدتر از همیشه شده است؛ به نحوی که هم اکنون ظرفیت سد زاینده رود به حدود ۱۰ درصد رسیده است.

افزایش جمعیت و رشد مصرف آب شرب، توسعه صنایع آب بر در اصفهان و البته بیش از همه، توسعه نامناسب کشاورزی در استان های چهارمحال و بختیاری و اصفهان در سه دهه گذشته، به همراه عدم رعایت الگوی کشت مناسب در این استان ها و هدر رفت بسیار آب در حوزه کشاورزی از جمله مهمترین عواملی است که باعث به هم ریختن تعادل در منابع و مصارف حوضه آبریز زاینده رود و در نتیجه خشک شدن این رودخانه در سال های اخیر شده است.

در این میان هر زمان که خشکسالی در فلات مرکزی ایران حاکم می شود، مردم اصفهان در روزهای کمتری می توانند آب را در بستر رودخانه خشکیده خود ببینند؛ چراکه در چنین شرایطی بخش عمده ای از آب موجود در زاینده رود و آبی که از سرشاخه های دِز و کارون به این رودخانه انتقال داده می شود، در بالادست سدهای زاینده رود و چم آسمان به‌ویژه در بخش کشاورزی مصرف می شود.

در چنین شرایطی باقیمانده آب نیز برای تامین آب شرب مردم اصفهان و شهرهای اطراف آن و برخی شهرهای استان یزد و البته شهرستان کاشان اختصاص می یابد و عملا دیگر آبی باقی نمی ماند که به کشاورزان پایین دست در شرق شهرستان اصفهان برسد و آن طور که حشمت الله انتخابی، نویسنده کتاب «پابه‌پای زاینده رود» به گفته است، در ۱۴ ماه گذشته، کشاورزان شرق اصفهان کمتر از یک ماه از آب مورد نیاز خود از زاینده رود بهره مند بودند، زیرا در این مدت کمتر از یک ماه آب از میان شهر اصفهان گذشت و به این کشاورزان رسید.

خشک شدن زاینده رود با وجود انتقال آب از خوزستان

در همین راستا، دکتر تورج فتحی، کارشناس مدیریت منابع آبی درباره مهمترین مصارف آب در حوضه آبریز زاینده رود توضیح داد: بخش مهمی از آب زاینده رود به مصرف آب شرب مردم اصفهان و سایر شهرهای این حوضه آبریز از جمله نجف آباد، مبارکه، فلاورجان، زرین شهر، خمینی شهر، شاهین شهر و ... می رسد و بخش دیگری از این آب نیز توسط صنایع آب بر استان اصفهان مصرف می شود، اما بدون تردید مهمترین مصرف کننده آب در حوضه آبریز زاینده رود، بخش کشاورزی است.

وی با اشاره به انتقال آب خوزستان به اصفهان گفت: پیش از پیروزی انقلاب تونل کوهرنگ ۱ با دبی حدود ۲۰۰ میلیون متر مکعب در سال بر سرشاخه های کارون ساخته شد و در دهه ۶۰ نیز تونل کوهرنگ ۲ با دبی ۲۴۰ میلیون متر مکعب در سال بر سرشاخه های همین رودخانه ساخته شد و هم اکنون آب از طریق این دو تونل به حوضه آبریز زاینده رود منتقل می شود. اخیرا هم تونل کوهرنگ ۳ بر سرشاخه های کارون ساخته شده است و اگر این تونل به بهره برداری برسد، سالانه ۱۲۰ تا ۱۶۰ میلیون متر مکعب آب به حوضه آبریز زاینده رود منتقل خواهد شد.

این کارشناس منابع آبی تاکید کرد: تونل های سه گانه کوهرنگ تنها بخشی از آب خوزستان هستند که به اصفهان منتقل می شوند و خشک شدن زاینده رود آن هم در شرایطی که آب از استان خوزستان به این حوزه آبریز منتقل شده است، نشان می دهد که مصارف آب در استان اصفهان به واسطه افزایش جمعیت، احداث صنایع آب بر و بخصوص افزایش محسوس سطح زیر کشت در این استان به شدت افزایش یافته است.

۲۵ برابر شدن سطح زیر کشت برنج در استان اصفهان

فتحی با اشاره به آمار کشت برنج در استان اصفهان گفت: آمارهای قدیمی نشان می دهد که در پایان سال زراعی ۱۳۵۸، تنها حدود ۸۰۰ هکتار زمین در استان اصفهان زیر کشت برنج بود، اما آمارهای جدید حاکی از آن است که در پایان سال زراعی ۱۳۹۸، سطح زیر کشت برنج در این استان به بیش از ۲۰ هزار هکتار رسیده است. این در حالی است که در سال ۱۳۵۸، تنها در منطقه لنجان اصفهان برنج کاشته می شد، اما در سال های اخیر کاشت برنج در اصفهان در بسیاری از مناطق دیگر این استان نیز توسعه یافته و عملا سطح زیر کشت برنج در استان اصفهان در ۴۰ سال گذشته ۲۵ برابر شده است.

این کارشناس منابع آبی ادامه داد: در سال های اخیر برخی کشاورزان در غرب اصفهان به زراعت چوب روی آورده اند. یعنی کشاورزان این منطقه با توجه به آب فراوان و در دسترس زیادی که در اختیار دارند، به تولید چوب درخت چنار می پردازند. در چنین شرایطی مسئولان امر باید پاسخ دهند که وقتی در دهه های گذشته کشاورزی را به این شکل بی رویه در استان اصفهان توسعه داده اند، اکنون چه پاسخی برای کم آب ماندن بخشی از کشاورزان همین استان دارند؟

وی در ادامه تاکید کرد: در سال های اخیر توسعه صنایع آب بر در استان اصفهان نیز به مصرف شدید آب در حوضه آبریز زاینده رود دامن زده است؛ به نحوی که تا پیش از انقلاب تنها صنعت آب بر مهم استان اصفهان، ذوب آهن اصفهان بود، اما در سال های پس از انقلاب، صنایع دیگری از جمله پتروشیمی اصفهان، مجتمع فولاد مبارکه، صنایع ریخته گری، صنایع ساخت مهمات و دیگر صنایع وابسته به صنعت فولاد در استان اصفهان مستقر شده اند و این در حالی است که میزان آب حوضه آبریز زاینده رود به شدت محدود است.

۹۰ درصد آب زاینده رود در بخش کشاورزی مصرف می شود

فتحی با تاکید بر این که کشاورزی، مهمترین مصرف کننده آب در حوضه آبریز زاینده رود است، عنوان کرد: با وجود این که افزایش جمعیت و استقرار صنایع آب بر نیز به رشد مصرف آب در حوضه آبریز زاینده رود دامن زده است، اما بیش از ۹۰ درصد آب این حوضه صرفا در بخش کشاورزی مصرف می شود و ما اگر آب مصرفی در بخش کشاورزی را تعدیل کنیم، بدون شک می توانیم تا حد زیادی مشکل آب زاینده رود را حل کنیم.

این کارشناس منابع آبی ادامه داد: اگر ما همین حالا بتوانیم با اصلاح الگوی کشت در حوضه آبریز زاینده رود، ۲۰ درصد در مصارف آب کشاورزی این بخش صرفه جویی کنیم، یعنی کشت برنج و زراعت چوب را در استان اصفهان ممنوع کنیم و به سراغ تولید محصولاتی برویم که مصرف آب کمتری دارند، بدون شک می توانیم بیش از ۶۰۰ میلیون متر مکعب آب مازاد ایجاد کنیم.

فتحی با بیان این که بهبود شیوه آبیاری نیز راهکار دیگری است که در کنار اصلاح الگوی کشت می تواند به کاهش مصرف آب در بخش کشاورزی کمک کند، گفت: سازمان جهاد کشاورزی اصفهان نه تنها باید الگوی کشت مناسبی را برای این استان تدوین کند، بلکه باید تسهیلات مناسبی را در اختیار کشاورزان قرار دهد که بتوانند با حداقل مصرف آب و با در پیش گرفتن کشاورزی مکانیزه، به کشت محصولات مختلف بپردازند. به این صورت هم سودآوری مالی کشاورزان اصفهانی بیشتر می شود و هم در مصرف آب این بخش به شدت صرفه جویی می شود.

وی در ادامه تاکید کرد: متاسفانه شبکه های جمع آوری فاضلاب و تصفیه خانه های لازم برای بازچرخانی آب به نحو مطلوبی در استان اصفهان شکل نگرفته و این در حالی است که اگر ما تصفیه خانه های شهر اصفهان، فلاورجان، خمینی شهر، شاهین شهر و مناطق جمعیتی اصلی حوضه آبریز زاینده رود را وارد مدار بازچرخانی آب کنیم، می توانیم ۴۰۰ میلیون متر مکعب در سال آب مازاد به دست آوریم.

راهکارهای افزودن سالانه یک میلیارد متر مکعب به آب اصفهان

فتحی با تاکید بر این که با اصلاح الگوی کشت، بهبود شیوه آبیاری و اجرای بازچرخانی آب در حوضه آبریز زاینده رود می توان سالانه یک میلیارد متر مکعب آب مازاد در این حوضه آبریز ایجاد کرد، اظهار داشت: اگر مسئولان کشوری و محلی به اجرای این راهکارها بپردازند، نه تنها آب به اندازه کافی برای عبور از سطح شهر اصفهان و کاهش میزان آلودگی هوای این شهر وجود خواهد داشت، بلکه آب کشاورزان در شرق استان اصفهان نیز بدون نیاز به اجرای پروژه جدید انتقال آب تامین خواهد شد و همچنین بخشی از حقابه زیست محیطی گاوخونی نیز تامین می شود تا این تالاب دیگر به کانون ریزگرد تبدیل نشود.

این کارشناس منابع آبی ادامه داد: متاسفانه به دلیل جزیره ای عمل کردن و ناهماهنگی مسئولان بخش های کشاورزی، صنعت و مدیریت آب در استان اصفهان شاهد آن هستیم که سال به سال نیاز آبی حوضه آبریز زاینده رود به بهانه افزایش تولید صنعتی یا خودکفایی در عرصه کشاورزی افزایش می یابد؛ چراکه به هیچ وجه مدیریت حساب شده در زمینه مصرف آب کشاورزی، صنعت و شرب در استان اصفهان وجود ندارد.

فتحی با بیان این که سازمان جهاد کشاورزی اصفهان باید فهرستی از محصولات ممنوعه و قابل کشت را در این استان تهیه کند، عنوان کرد: جهاد کشاورزی استان وظیفه دارد که با توجه به اطلاعات مربوط به خاک شناسی، میزان آب در دسترس، سطح تبخیر و شرایط هواشناسی هر منطقه، فهرستی از محصولات کم مصرف مجاز برای کشت را در بخش های مختلف استان اصفهان تهیه کند و با نظارت دقیق مانع از آن شود که کشاورزان به کشت خارج از دستورالعمل تعیین‌شده بپردازند.

وی در پایان تصریح کرد: اگر ما بتوانیم با اصلاح الگوی کشت، بهبود شیوه آبیاری و اجرای بازچرخانی آب در حوضه آبریز زاینده رود به مدیریت منابع آبی این حوضه بپردازیم، قطعا روند فرونشست شهرهای مختلف اصفهان نیز کنترل خواهد شد، زیرا اساسا تنها راه حل قطعی و پایدار برای برون رفت از وضعیت خشکسالی هیدرولوژیکی به عنوان عامل اصلی تشدید فرونشست زمین در هر آبخوان، مدیریت مصرف آب در بخش های مختلف آن آبخوان است.