فرآوری یا خام‌فروشی؛ مسئله این است

 در شرایطی که به لطف افزایش میانگین رشد سالانه صنعت سنگ‌های ساختمانی به بیش از ۴ درصد، تا سال ۲۰۲۷ ابعاد این بازار جهانی به محدوده ۵۰ میلیارد دلار نزدیک می‌شود، ایران چه مسیری را برای بهبود سطح رقابت‌پذیری خود طی خواهد کرد؟ به‌گفته بسیاری از فعالان معدنی «فرآوری» حلقه اتصال زنجیره تولید تا صادرات است. باتوجه به اهمیت فرآوری در توسعه صادرات سنگ‌های ساختمانی، مرکز تحقیقات فـرآوری مواد معدنی ایران در نظر دارد با همـکاری دانشـگاه ارومیـه، سازمان فنـی و حرفه‌ای آذربـایجان‌غربی و خـانه‌معدن این استان، دوره آموزشی کارخانه‌های سنگبری را در نیمه دوم خرداد امسال برگزار کند. این اقدام در راستـای تحقق نقشه‌راه معـدن و با هدف توسعه آمـوزش‌های مهارتی و با تاکید ویژه بر تربیت پرسنـل فنی موردنیـاز واحدهای فرآوری صنایع معدنی به‌عنوان حلقه اتصال خدمات مهندسی و کارگری در بخش صنایع‌معـدنی کشور انجام می‌شود. صمت در این گزارش باتوجه به اهمیت فرآوری سنگ‌های ساختمانی به ظرفیت‌های صادراتی ایران در این حوزه پرداخته است.

ظرفیتی که نادیده گرفته می‌شود

به‌طورکلی، سنگ‌های طبیعی انواعی از سنگ‌های معدنی و ارگانیک هستند که به‌عنوان اشیای تزئینی و مصالح ساختمانی در ساخت منازل و ساختمان‌های اداری و تجاری استفاده می‌شوند. برخی از انواع رایج سنگ که در این بخش موارد استفاده بسیار چشمگیری دارند، عبارتند از: سنگ‌های آهکی، تراورتن، مرمر، گرانیت، تخته‌سنگ، کوارتزیت، ماسه‌سنگ، لاتریت، بازالت و... که ایران نیز از قضا منابع عظیمی در برخی از انواع سنگ در خاک خود دارد. این سنگ‌ها به‌دلیل برخورداری از چندین ویژگی سودمند مانند تراکم، استحکام، شدت رنگ، ظاهر زیبا، سختی، ترکیب رنگ، بافت، ساختار و مواردی از این دست، محبوبیت بالایی در بین معماران و مهندسان ساختمان دارند. علاوه‌ بر این، سنگ‌های طبیعی بادوام و با محیط‌زیست سازگار هستند، ضمن اینکه نگهداری آنها آسان است و در انواع مختلف با اشکال، بافت‌ها، رنگ‌ها، اندازه‌ها و طرح‌های گوناگون تصویر متفاوتی از زیبایی را در منازل به منصه‌ظهور می‌گذارند، در نتیجه همین زیبایی و کاربردهای گسترده است که سنگ‌های تزئینی طبیعی در روکش‌های دیوار، کفپوش، رومیزی، مجسمه‌سازی، وسایل تزئینی، سقف، وان حمام، استخر و... مورداستفاده قرار می‌گیرند. بهره‌گیری از ظرفیت اقتصادی «اسلب» و «کوپ» نیاز به فرآوری دارد که متاسفانه کمتر موردتوجه قرار گرفته است، هرچند برخی نیز صادرات در قالب اسلب و کوپ را باصرفه‌تر می‌دانند.

استدلال موافقان و مخالفان خام‌فروشی

بارها مطرح شده است که وقتی خام‌فروشی می‌کنیم، سودی را که باید در داخل کشور به‌دست آوریم، مستقیم به خارج از کشور می‌بریم، در صورتی که اگر توانمندی خود را افزایش دهیم و دست از خام‌فروشی برداریم، می‌توانیم درآمدزایی و به رشد اقتصادی کشور هم کمک کنیم. این در حالی است که برخی دیگر از کارشناسان موافق با خام‌فروشی در این حوزه هستند. این گروه معتقدند که آنچه در حوزه سنگ به نام خام‌فروشی در قالب بلوک یا کوپ انجام می‌شود، در اصل خام‌فروشی نیست.

رامین قربان‌زاده، کارشناس و فعال بازار سنگ از مخالفان به‌کار بردن واژه خام‌فروشی در حوزه سنگ‌های ساختمانی است. وی بااشاره به اینکه تمامی کشورهای صاحبنام در صنعت سنگ دنیا، بلوک‌فروش یا خام‌فروش هستند، گفت: بهتر است، ما هم تافته جدابافته از دنیا نباشیم.

تجربه‌های موفق خام‌فروشی

این فعال بازار سنگ بااشاره به تجربه‌های موفق خام‌فروشی در دنیا اظهار کرد: سنگ با زمینه رنگی سفید همیشه در بازار بین‌الملل از استقبال خوبی برخوردار بوده است. کشورهای ایتالیا، یونان، ترکیه، ایران، افغانستان و ویتنام بیشترین و بهترین معادن سنگ سفید دنیا را در اختیار دارند. در این بین ایتالیا، یونان و ترکیه صادرات بلوک سنگ‌سفید را در برنامه خود دارند، اما کشورهای افغانستان و ویتنام صادرات بلوک‌سنگ را ممنوع کرده‌اند. بهتر است، ما در این مهم از نقشه‌راه ایتالیا، یونان و ترکیه پیروی کنیم، نه از افغانستان و ویتنام.

وی بااشاره به خریداران سنگ بلوک گفت: ۵ بازار هدف صادراتی و بزرگ در دنیا تقسیم‌بندی شده است که چین بزرگ‌ترین خریدار سنگ به‌شکل بلوک در دنیا به‌شمار می‌رود. ۴ کشور امریکا، ژاپن، کره‌جنوبی و آلمان نیز بزرگ‌ترین خریداران سنگ‌بریده دنیا هستند. ایران بنا بر دلایل مختلفی نمی‌تواند با ۴ خریدار بزرگ و قدرتمند سنگ بریده‌شده، تجارت چشمگیری داشته باشد؛ بنابراین بهتر است، بازار چین را که بزرگ‌ترین خریدار سنگ‌بلوک به‌شمار می‌رود، دودستی تقدیم رقیبی به نام ترکیه نکنیم.

فرآوری، نیازمند رشد دانش است

قربان‌زاده درباره اینکه چقدر فرآوری در حوزه سنگ به رشد اقتصادی کمک می‌کند، گفت: فرآوری نیازمند رشد دانش، تکنولوژی و تخصص نیروی انسانی است. بنابراین، در صورت داشتن رشد کلی اقتصادی، می‌توان به رشد فرآوری در صنعت سنگ کشور دست یافت، اما عکس این فرمول صادق نیست، یعنی رشد فرآوری در صنعت سنگ کشور، تاثیر زیادی بر کلیت رشد اقتصادی کشور ندارد.

وی با تاکید بر اهمیت توجه به بازار چین بیان کرد: اگر فقط اقتصاد صنعت سنگ را به‌طورمجزا بررسی کنیم، باز هم باید یک فاکتور مهم در نظر گرفته و در گام بعد، نقش این فاکتور در رشد صنعت سنگ ایران بررسی شود. این فاکتور چیزی جز بازار چین و میزان تقاضای کارخانجات تولیدی این کشور برای خرید سنگ‌خام ایران نیست.

قربان‌زاده ادامه داد: برای اینکه متوجه نقش چین در بازار سنگ بین‌الملل شویم، شایسته است، توجه کنیم که ۵۰ درصد حجم دلاری صادرات سنگ ترکیه برای صادرات سنگ‌خام، فقط به کشور چین اختصاص دارد و مابقی صادرات ترکیه در ترکیبی از سنگ‌خام و بریده به سایر کشورها صورت

می‌گیرد.  باتوجه به مشکلات و محدودیت‌های ناشی از تحریم ایران، تمرکز صرف بر فروش سنگ‌بریده در افزایش رشد اقتصادی چشمگیر نخواهد بود.

جایگاه ایران در ذخایر سنگ‌های ساختمانی

ذخایر سنگ‌های ساختمانی در جهان حدود ۱۵ میلیارد تن برآورد می‌شود و ایران هم با حدود ۷ میلیارد تن ذخیره سنگ‌های ساختمانی در جایگاه هفتم دنیا قرار دارد. انواع سنگ‌های ساختمانی مهمی که در ایران تولید و صادر می‌شوند شامل گرانیت‌ها، مرمریت‌ها، تراورتن‌ها، مرمرها و سنگ‌چینی و کریستال هستند. به‌دلیل تنوعی که سنگ‌های ایرانی در رنگ، نوع سنگ و وجود کیفیت‌های مختلف دارند، در بین تجار دنیا به نوعی منحصر به فرد شناخته می‌شوند،زیرا تنوع رنگ در سنگ‌ها یک ویژگی مهم است. در برخی مناطق ایران این تنوع رنگ حتی به بالای ۳۰ رنگ مختلف نیز می‌رسد. این نشانگر ظرفیت بسیار بالای ایران در این محصول برای فعالیت در بازارهای بین‌المللی است. مهم‌ترین معادن سنگ‌های ساختمانی ایران شامل ۴۴درصد سنگ مرمری، ۲۵درصد سنگ چینی، ۲۰درصد گرانیت‌ها، ۱۰درصد تراورتن و در حدود ۲درصد سنگ مرمر می‌شوند.  قطب تولید سنگ ایران، استان اصفهان است که بیشترین سنگ و بیشترین تنوع سنگ را دارد. علاوه بر آن، استان مرکزی، آذربایجان‌غربی، آذربایجان‌شرقی، یزد، زنجان، قزوین و همدان در رده‌های بعدی قرار دارند.

نخستین ‌حلقه  فرآوری

در کارخانه‌، سنگ‌ها‌ در واحدهای فرآوری سنگ کوپ، ورق می‌شوند و فرآوری‌های بعدی روی آنها انجام می‌گیرد. این فرآیندها شامل براق کردن، برشکاری مناسب صنایع مختلف و... است. سنگ کوپ یا بلوک سنگ، بلوک‌های بزرگی هستند که از به‌اصطلاح سینه معدن جدا می‌شوند و معمولا از ۶ ضلع برش می‌خورند. سنگ‌ها به‌صورت تک‌کوپ، دوکوپ، سه‌کوپ یا به‌صورت سنگ‌لاشه برای صادرات آماده می‌شوند یا اینکه به کارخانه ارسال می‌شوند و به ورقه‌های نازک برای استفاده در صنعت ساختمان تبدیل می‌شوند. برخی کشورها سنگ را به‌صورت کوپ یا همان بلوک سنگ به کشور خود وارد و خودشان آن را به ورق سنگ تبدیل می‌کنند. برخی نیز علاقه دارند که سنگ‌های آماده و فرآوری‌شده را وارد کنند. جالب است، بدانید که در ایران، ۸هزار و 800 معدن و کارخانه فلزات رنگی، خاک‌های صنعتی، سنگ‌های نما و ساختمانی وجود دارند و از این تعداد، فقط ۵۰ کارخانه قادر هستند تا استانداردهای جهانی را رعایت کنند. باقی آنها تولیدات ناچیزی دارند و با کیفیت پایین انواع سنگ‌ها را تولید می‌کنند.

صادرات سنگ ایران به کشورهای مختلف

کشورهای زیادی از خرید سنگ‌های ایران استقبال می‌کنند و این صنعت بازار فعالی در کشورهای مختلف مثل کشور چین و امارات‌متحده‌عربی دارند. برای مثال، فقط در قاره اروپا، سنگ‌های ایران به کشورهای ایتالیا، آلمان، انگلستان، فرانسه، بلژیک، لهستان، کانادا و حتی کشورهای امریکای‌جنوبی، استرالیا و ژاپن صادر می‌شود. کمابیش می‌شود گفت که ما محصولات کمی داریم که بتوانیم اینچنین در کشورهای اروپایی برای صادرات آنها اقدام کنیم. حتی می‌توان گفت ما محصولی با این وسعت صادرات به کشورهای مختلف دنیا نداریم، هرچند حجم این صادرات کم و رقم آن بسیار پایین است، چرا که ما در حال‌ حاضر به‌دلیل تحریم بودن، امکان مراودات بانکی مستقیم با این کشورها را نداریم و اگر این مشکلات سیاسی حل شوند، به‌طورقطع ما جایگاه بسیار ایده‌آلی در بازار سنگ در جهان خواهیم داشت. کیفیت‌ها و استانداردهای موردنظر بازارهای اروپایی به‌راحتی در کارخانه‌های سنگ ایران قابل‌تولید است و اصلا مشکلی از این لحاظ در کشور وجود ندارد، اما متاسفانه تعداد تجاری که بتوانند در بازارهای بین‌المللی تلاش مفید و حرفه‌ای انجام دهند و بتوانند سنگ ایران را به کشورهای مختلف صادر کنند، خیلی محدود است و به‌نظر می‌رسد ایران نتوانسته جایگاه مناسب خود را در این صنعت حتی در بین کشورهای منطقه به‌دست آورد.

سخن پایانی

در کشورهای توسعه‌یافته، به‌دلیل ظرفیت بالای تولید ارزش‌افزوده در صنایع فرآوری، توجه ویژه‌ای به این صنایع می‌شود. به‌عنوان مثال، کشور ایتالیا و چین سنگ‌های ساختمانی را از معادن ایران به‌صورت بلوک خریداری و پس از فرآوری، به بازارهای جهانی عرضه می‌کنند یا به کشور ژاپن که بدون داشتن منابع و ذخایر سنگ‌آهن و زغال، دومین تولیدکننده بزرگ ‌فولاد در دنیا است. در ایجاد صنایع فرآوری مواد معدنی در یک کشور یا منطقه، دسترسی به ذخایر معدنی و انرژی ارزان از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. ایران نیز از هردو این ظرفیت‌ها برخوردار است. به‌علاوه اینکه با بهره‌گیری از نیروی متخصص جوان در کشور، استفاده از ظرفیت شرکت‌های دانش‌بنیان در حوزه صنایع‌معدنی و جهت‌دهی تحقیقات دانشگاه‌های بزرگ در مسیرهای تخصصی و ویژه برای رفع مشکلات صنایع فرآوری کشور می‌تواند گامی موثر در راستای ارتقای سطح کمی و کیفی تولیدات صنایع معدنی کشور باشد./روزنامه صمت