شکست ۱۳ میلیاردی پروژه صدا و سیما/ کتاب باز ، پرونده بسته

۱۳  میلیارد برای چه تعداد بیننده؟

از بودجه ۵۰۰ میلیونی شروع کردند و حالا بودجه شبکه‌شان به ‍۱۳ میلیارد رسیده و ۲۲ کارمند دارند. این اطلاعاتی از تلویزیون اینترنتی کتاب است که حدود یک‌سال است به‌صورت رسمی در حوزه نشر و کتاب، فعالیتش را آغاز کرده است. این شبکه هشت ساعت پخش برنامه دارد و از بسترهای متفاوت اینترنتی برای انتشار محتوا استفاده می‌کند. البته به استناد گفته‌های مجید صحاف- که این شبکه تلویزیونی را راه‌اندازی کرده- ایده این رسانه تصویری به سال‌های اول دهه ۹۰ برمی‌گردد.

او در گفت‌وگویی که با شهروند، گفته است: «آن زمان موسس و مدیرعامل موسسه رسانه‌ای «شیرازه» بودم که زیرنظر مجمع ناشران فعالیت داشت. البته در یکی از IPTV های کشور هم حدود شش‌سال کار کرده بودم و آنجا هم برنامه‌مان این بود که شبکه کتاب داشته باشیم. درواقع مقصودم این است که ما سر این موضوع از همان زمان کار مطالعاتی را شروع کرده بودیم و می‌دانستیم وقتی می‌گوییم «شبکه کتاب» از چه پدیده‌ای صحبت می‌کنیم. اما ایده اصلی شاید به نمایشگاه کتاب سی‌وسوم برمی‌گردد که مدیر روابط‌عمومی نمایشگاه بودم و به‌دلیل اینکه تلوبیون بستر پرمخاطبی بود، پیشنهاد دادیم که شبکه «کتاب‌نما» را در این بستر راه‌اندازی کنیم. چندین ساعت هم درطول روز برنامه داشتیم. از طرف دیگر به دوستان وزارت ارشاد و مدیران خانه کتاب هم پیشنهاد دادیم طرح «شبکه کتاب»‌ را جلوتر ببریم، چون معتقد بودیم در فضایی که کتاب رسانه‌ای ندارد و پیام‌رسان‌های مختلف هم محدودیت‌هایی دارند، حوزه کتاب دارد غریب و غریب‌تر می‌شود. درعین‌حال گفتیم برای زیرنظر گرفتن این طرح چه جایی بهتر از وزارت ارشاد که متولی حوزه کتاب است. به این ترتیب طراحی‌ها و امکان‌سنجی‌ها آغاز شد تا رسیدیم به هفته کتاب و شبکه را با عنوان Ketab. tv  راه‌اندازی کردیم.»

چه اهدافی برای این تلویزیون اینترنتی نوشته شده است

تلویزیون اینترنتی کتاب کارش را به صورت رسمی از هفته کتاب سال گذشته شروع کرد تا بتواند به حوزه کتاب و همه حواشی آن بپردازد. حدود یک سال قبل، تفاهم‌‌نامه این شبکه با معاونت فضای مجازی سازمان صداوسیما و اخذ مجوز تاسیس و راه‌‌اندازی شبکه اختصاصی کتاب در بسترهای مجازی طرح‌‌ریزی و بسته شد. این شبکه تلویزیونی زیر نظر خانه کتاب و ادبیات ایران راه‌اندازی شده است و ماموریت‌های آن را ایجاد بستری برای ارتقای سطح آگاهی و معرفت عمومی، قرارگاهی برای هدایت فرهنگی جامعه در جهت زیستی خردمندانه، امیدآفرین و بانشاط در میان عموم مردم و در افقی متعالی، آماده‌‌سازی جامعه برای نیل به تمدن نوین اسلامی عنوان می‌کنند.  بنا این بود تا با همراهی نخبگان، نویسندگان، ناشران، نهادها، موسسات و صنوف فعال در حوزه کتاب و نشر، با برنامه‌‌سازی در موضوعات این حوزه، بستری برای ترویج فرهنگ کتابخوانی، بیان چالش‌‌ها و مسائل حوزه کتاب و نشر و نیز حمایت از فعالان این عرصه، فراهم کنند. هدف‫شان را در چند بخش تنظیم کرده‫اند؛ ترغیب مخاطبان به کتابخوانی، معرفی کتاب‌های مفید و موردنیاز گروه‫های سنی‌‫ مختلف، معرفی نویسندگان، مترجمان، تصویرگران، ویراستاران و ناشران کشور و تولید و پخش برنامه‌های کتاب‌محور با استفاده از قالب‌های رایج و جذاب رسانه‌ای.

بیننده‌های دو رقمی

این شبکه اینترنتی درحال‌حاضر از بسترهای شبکه‌های اجتماعی مثل شاد، سروش‌پلاس و سپهر استفاده می‌کند و ظاهرا بستر اصلی انتشار محتوای تصویری آن روی تلوبیون است. با رصد تلوبیون با توجه به اینکه از ابتدا به‌عنوان یار اصلی این شبکه معرفی شد، متوجه می‌شویم که اولا آرشیو کاملی روی تلوبیون برای این شبکه تلویزیونی وجود ندارد، البته احتمالا این آرشیو نداشتن فقط به تلویزیون اینترنتی برنمی‌گردد و باید در این مورد اشکال را در تلوبیون دید. بااین‌حال اگر به بخشی از برنامه‌های آرشیوشده این شبکه در تلوبیون نگاه کنید متوجه تعداد محدود بیننده‌های این شبکه خواهید شد. اگر سی‌ویکمین دوره هفته کتاب را به‌عنوان زمانی که بهار کتاب می‌گوییم، درنظر بگیریم، با رصد برنامه‌های پخش‌شده در بستر تلوبیون به این می‌رسیم که تعداد دانلودهای برنامه صفر است و بازدید کننده‌ها بین پنج تا ۶۵ نفر نوسان دارند! و تعداد بیننده‌ها از دو رقم خارج نمی‌شود. این را مقایسه کنیم با برنامه‌های کتابی که قبل از این از تلویزیون پخش می‌شد و اصلا با برنامه شهرت‌یافته «کتاب‌باز» که از دوپینگ سرگرمی و چهره‌های مشهور بهره می‌برد، کاری نداریم اما برنامه‌های دیگری داشتیم که توانسته بودند بدون حضور سلبریتی‌ها برنامه کتابی را برای مخاطب جذاب کنند، به‌صورت مصداقی برنامه شابک که سال 1396 از شبکه سوم سیما پخش شد و هدفش پرداختن به موضوع کتاب و کتابخوانی بود، سعی می‌کرد دغدغه کتابخوانی را با مردم به اشتراک بگذارد. این جنس برنامه‌ها این توانایی را داشته‌اند که بین عموم مردم وجاهت پیدا کنند و نیاز کتابخوانی را در مردم شکل دهند. توقعی که از تلویزیون اینترنتی کتاب هم می‌رود، این است که بتواند به هدف اصلی که برای خودش تعریف کرده، یعنی ترویج کتابخوانی عمل کند و بازوی رسانه‌ای و تبلیغاتی مهمی برای ناشران و فعالان حوزه کتاب باشد. اصلا یکی از اهدافش همین است، اما نگاه مردم و اطلاع نداشتن از این شبکه تلویزیونی و برنامه‌هایش ما را به اینجا می‌رساند که بپرسیم کارکرد این رسانه بعد از یک‌سال چه چیزی است

وضعیت این رسانه در شبکه‌های اجتماعی هم خودش قابل‌تامل است، مثلا تعداد افراد مشترک این رسانه در شبکه اجتماعی سروش‌پلاس، ۱۴ عضو است و عملا فعالیتش در این بستر معنا و کارکردی ندارد. در شبکه اجتماعی بله حدود ۲۰ هزار مشترک دارد که بازدید هرکدام از محتواهای این کانال به‌صورت میانگین ۶۰۰ بازدید است. بستر اینترنتی شاد یکی از ظرفیت‌های مهم ارتباطی با دانش‌آموزان و مربیان مدارس است. کانال شبکه اینترنتی کتاب در شاد، حدود ۷۵ هزار نفر عضو دارد، محتوای این کانال در برنامه شاد بیشتر برگزاری مسابقه است که همزمان دانش‌آموزان را ترغیب می‌کنند که هم در شبکه کتاب و هم در برنامه‌ای که از هفته کتاب به‌صورت مستقیم از شبکه کودک برگزار می‌شود در این مسابقه‌های کتابخوانی شرکت کنند. به‌نظر می‌رسد این شبکه در برنامه شاد موفق بوده و بازدیدها بالایی داشته اما نتوانسته است کانال ارتباطی مهمی جهت رجوع به تلویزیون اینترنتی کتاب باشد.

ترویج کتاب با تلویزیون تخصصی

تمام کسانی که در حوزه کتاب فعالیت می‌کنند، با این نگاه که باید کتاب را ترویج کرد و کتابخوانی را در همه ابعادش گسترش داد، موافقند؛ برای همین است که در رسانه‌ها و مخصوصا رسانه‌هایی که تخصصی در حوزه کتاب فعالیت می‌کنند، بارها بر این تاکید شده است‫ که ارائه تصویری فراگیر برای کتاب و کتابخوانی باعث می‌شود که زیرساخت مهمی برای همه حوزه‌ها و بخش‌های مختلف هنر شکل بگیرد. اما اینکه شبکه تخصصی برای آن در نظر گرفته شود، جای کمی تامل دارد.  همه ما خاطره رادیو کتاب را در ذهن داریم، راد‫یویی که تخصصی در حوزه کتاب فعالیت می‌کرد، اما بعد از مدتی فعالیت با شبکه رادیویی فرهنگ ادغام شد و به کارش پایان داد؛ همان زمان رحمانیان مدیروقت رادیو فرهنگ در مورد علت تعطیلی این شبکه رادیویی در گفت‌وگویی با ایسنا گفته بود: «شبکه رادیویی کتاب با سه ساعت تولید در روز به راه افتاد. این شبکه بسیاری از برنامه‌های خود را که وام‫گرفته از شبکه‌های دیگر بود، بازپخش می‌کرد. یعنی در این هشت الی ۱۰ ساعتی که برنامه پخش می‌کرد، بسیاری از برنامه‌هایش بازپخش و وام‫گرفته از شبکه‌های دیگر بود. اما از زمانی که ادغام شده است‌، مباحثی که به موضوع کتاب می‌پردازد، متنوع‌تر است؛ به‌طور کلی رادیو فرهنگ روزانه حداقل شش ساعت به موضوع کتاب از نگاه‌های متفاوت اجتماعی، ادبی‌، هنری‌، اقتصادی و فرهنگی می‌پردازد.»  همان زمان خیلی‌ها معتقد بودند برای اینکه کتاب دغدغه مردم شود، باید در همه شبکه‌های تلویزیونی کتاب دیده شود و نگاه تخصصی فقط در یک شبکه نباید به آن باشد، بلکه همه شبکه‌های رادیویی و تلویزیونی باید کتاب را ببینند. حالا داستان همین شبکه کتاب است. در جست‌وجوهایی که انجام دادیم و با فعالان حوزه کتاب که در نشر بین‌الملل فعال هستند، صحبت کردیم، هیچ‫کدام از وجود شبکه تخصصی کتاب در کشورهای دیگر، خبر نداشتند. البته صحاف که این شبکه تلویزیونی را راه‌اندازی کرده، معتقد است که این شبکه کتابی فقط نمی‌خواهد در این محدوده تلویزیون اینترنتی باقی بماند و گفته است: «ما می‌خواستیم در تمام بسترها دیده شویم. ما ذیل Ketab. tv، در حال جمع‌آوری تمام تولیدات محتوایی مربوط به کتاب هستیم. در واقع هدف‌مان این است که به نوعی آپارات کتابی برسیم؛ طوری‌که جنبه UGC هم داشته باشد. یعنی این ظرفیت را ایجاد کنیم تا کاربران بتوانند محتوای تولیدی خودشان را بارگذاری کنند.»  اما این ایده زمانی محقق خواهد شد که بعد از گذشت یک سال از فعالیت این شبکه شاهد تاثیرگذاری آن باشیم و بخش مهمی از مخاطبان این مجموعه رسانه‌ای با محتوای تولیدی آن درگیر شده باشند؛ موضوعی که همچنان محقق نشده است.

فقط گفت‌وگو و دیگر هیچ!

با رصد سایت شبکه اینترنتی کتاب دسته‫بندی‌های برنامه‌ها را در این چند بخش می‌بینیم؛ اختصاصی شبکه کتاب، اخبار حوزه نشر، نقد و معرفی کتاب، جوایز و جشنواره‌های ملی، دوره‌های آموزشی، کتاب و نشر، رویدادها، نمایشگاه‌های فرهنگی و پخش زنده.

با مرور اهدافی که برای راه‌اندازی این شبکه تلویزیونی دارند، مخصوصا «تولید و پخش برنامه‌های کتاب‌محور با استفاده از قالب‌های رایج و جذاب رسانه‌ای» به این می‌رسیم که قالب‌هایی که برای برنامه‌های این شبکه درنظر گرفته شده، یک فرم محدود از اشکال مختلف رسانه‌ای است. اینکه مجری با یک نفر مدام در حال گفت‌وگو باشد و هشت ساعتی که برنامه‌های این شبکه در حال پخش است، یا کارگاه آموزشی باشد، یا اینکه گفت‌وگو و پخش زنده رویدادها، نتیجه‌ای در ضریب نفوذ بین مخاطبان ندارد!

علی اصغر عزتی‫پاک، نویسنده معتقد است که این شبکه تلویزیونی دردی را از حوزه کتابخوانی دوا نکرده است، چون اکثر محتوایش به پخش زنده و پوشش خبری برنامه‌های حوزه کتاب خلاصه می‌شود و در این باره گفته است: «به نظرم راه‌اندازی شبکه تلویزیونی اینترنتی کتاب، گرهی از مشکلات حوزه کتاب و صنعت نشر را برطرف نکرده و به ترویج کتاب‌خوانی منجر نمی‌شود. برنامه‌های نسخه آزمایشی این شبکه اینترنتی بیشتر پوشش خبری است و کمتر برنامه مهیج و جذابی در این حوزه داشته است. ضمن اینکه کسانی که پیگیر برنامه‌های معرفی و رونمایی کتابی هستند در زمان اجرای آن برنامه از طریق لایو اینستاگرام یا آپارات، برنامه را دنبال می‌کنند، پس با پخش زنده برنامه‌های رونمایی و نقد و بررسی کتاب، نمی‌توان یک شبکه تلویزیون اینترنتی راه انداخت.»

هدفی که روی کاغذ نوشته شده این است که برنامه‌های جذابی ساخته شود، اما انگار توان اجرایی آن وجود نداشته است و اگر یک سال گذشته را رصد کنید، نمی‌توانید برنامه‌ای از این شبکه را پیدا کنید که اسمش حتی بین فعالان حوزه کتاب مشهور شده باشد یا مخاطبی بخواهد آن را دنبال کند. اینها همه نشانگانی است از اینکه تلویزیون اینترنتی کتاب مسیری ناقص و اشتباهی را برای برنامه‌سازی انتخاب کرده است.

برای اینکه برنامه ‫سازان این شبکه بتوانند بخش مهمی از ناشران و فعالان حوزه کتاب را با خود همراه کنند، بایستی فهم دقیقی از سلایق مختلف داشته باشند. در حوزه کتاب، ناشران و نویسندگان مختلفی داریم که در حال فعالیت هستند و مطمئنا فعالیت‌های خوبی را در این حوزه انجام می‌دهند، اما در برنامه‌های این شبکه تلویزیونی انگار ناشران گزینشی انتخاب می‌شوند! حتما همه نگاه‌ها و پرداختن به آنها می‌تواند کمک‌کننده باشد تا یک مجموعه درست‌تر در مسیری که برای خودش درنظر گرفته است، پیش برود.